روز جهانى مطبوعات

3 مه
مطالب و نوشته هايى از چاپ و انتشار مى يابد و براى مطالعه در دسترس ‍ عموم قرار مى گيرد اعم از كتاب ، مجله ، ماهنامه ، روزنامه و...را مطبوعات مى نامند. اما در عرف عام ، مطبوعات بيشتر به روزنامه و مجله هايى اطلاق مى شود كه اخبار روز و جديد در آن به چاپ رسيده باشد.
از سنگ نبشته ها و جنگ نامه هاى سلاطين هخامنشى ، ساسانى و سلسله هاى پادشان قديم كه پيروزيها و وقايع مهم را بر آن حك مى كردند كه بگذريم ، شايد بتوان گفت كه آغاز سده پنجم هجرى و به روزگار سلطان محمود غزنوى در غزنين روزنامه اى به نام ايام و يا برخى از جرايد به همين نام در عراق و شام و به روزگار نظامى و پيش از او در شهر گنجه و جاهاى ديگر جريده ادبى وجود داشته است . همچنين در زمان سزار، روزنامه اى به نام اكتاديورناى به طور خطى دست نوشته و در فرانسه اخبار ادبى نوول ليترر شامل افسانه ها و قطعه هاى نظم و نثر و قصائد ستايشگران هياءت حاكمه روز در دسترس عموم نهاده مى شد. اين روزنامه ها در واقع كارنامه شهريار عصر را در برداشت تا مردم آنها را بخوانند و كارهاى انجام يافته را بدانند.
مطبوعات مشتمل بر روزنامه ، جريده ، مجله ، صحيفه ، ماهنامه و هفت نامه مانند ساير پديده ها همچون هواپيما، راه آهن ، اتومبيل ، راديو و تلويزيون و چاپ راه آورد تمدن و فرهنگ اروپا مى باشد. كلمه روزنامه كه معرب آن روزنامج است ، بعدها مطالب و نوشته هاى تازه را در بر مى گرفت ؛ كه به طور ماهيانه يا هفتگى و اخيرا روزانه چاپ مى شود.
تركان عثمانى كلمه وقايع را كه جمع واقعه به معنى رويداد مى باشد به جاى روزنامه به كار بردند، چنانچه قديمى ترين روزنامه اى كه در سال 1803 در اسلامبول تاءسيس شد، تقويم وقايع نام داشت . در هندوستان كاغذ اخبار مانند: مرآت الاخبار، شمس الاخبار، سيد الاخبار و نظاير آنها را به كار بردند.
عربها آن را ورقه خبريه ، اوراق حوادث و رساله خبريه ناميدند. در مصر و لبنان كلمه جريده ، مجله و صحيفه را مانند الصحافه به كار گرفتند.
در ايران كه چند سالى بعد از هند و عثمانى و مصر به تاءسيس روزنامه اقدام شد، در آغاز كلمه اخبار و كاغذاخبار به كار رفت و اولين تصوير در نشريه ميرزا صالح كه نخستين نمونه محسوب مى شد به تقليد از هندويان به كار رفت ، اما در موقع تاءسيس روزنامه رسمى دولتى ، در زمان وزارت ميرزا تقى خان امير كبير كلمه وقايع را مانند نام دارالفنون از عثمانيها گرفتند و به صفت اتفاقيه اضافه كردند و آن را دومين تصوير وقايع اتفاقيه ناميدند.
بتدريج كلمه روزنامه كه در معانى مشابه ديگرى معمول بود در برابر ژورنال فرانسه متداول شد و داراى مفهوم تازه اى گرديد كه رفته رفته مفاهيم ديگر كلمه را از ياد برد.
 

تاريخچه روزنامه نگارى در ايران
روزنامه هاى پيش از مشروطيت - تاريخ روزنامه نگارى در ايران به صورت امروزى ، از زمان ناصرالدين شاه آغاز مى شود و روزنامه هفتگى وقايع اتفاقيه كه در سال سوم سلطنت ناصر الدين شاه يعنى به سال 1190 ه‍ق زير نظر ميرزا تقى خان امير نظام منتشر شد نخستين روزنامه ايران بود.
در سال 1277 هجرى قمرى ، روزنامه دولت عليه ايران كه نشريه اى مصور بود زير نظر ميرزاابولحسن خان نقاش باشى غفارى ملقب به صنيع الدوله انتشار يافت . بعدها اين روزنامه ها به نام روزنامه دولتى خوانده شد.
انتشار اين روزنامه تا سال 1324 ه‍ق تحت عنوان ايران ادامه داشت و بعد از مدتى وقفه ، دگربار به سال 1329 ه‍ ق به نام روزنامه رسمى دولت ايران انتشار يافت . در سال 1283 ه‍ق روزنامه ديگرى به نام روزنامه ملتى در تهران پخش شد و مقصود از به كاربردن كلمه ملتى اين بود كه روزنامه مزبور از روزنامه دولتى كاملا متمايز باشد.
نخستين شماره آن در يازدهم محرم 1283 و آخرين شماره آن روز جمعه بيستم جمادى الاخر 1287 انتشار يافته است .
در زمان مظفر الدين شاه ، روزنامه اى به نام معارف كه وابسته به انجمنى به نام انجمن معارف بود انتشار يافت و رياست عاليه اين انجمن را شخص ‍ شاه به عهده داشت .
روزنامه معارف هر ماه دو شماره منتشر مى شد و مجموعا 72 شماره انتشار يافت .
از ديگر روزنامه هاى نخستين كه به زبان فارسى پخش مى شد روزنامه هاى زير را مى توان نام برد:
روزنامه سد الاخبار - اين روزنامه در هندوستان انتشار مى يافت و صاحب و مدير آن آقا سيد آقاى شيرازى نام داشت . شماره نخست آن در ربيع الاخر سال 1306 ه‍ ق پخش شده و در آن مطلبى عليه روسيه تزارى نوشته مى شده است .
سيد الاخبار در هفته يك بار و در 8 صفحه و روزهاى شنبه انتشار مى يافت .
روزنامه دانش - اين روزنامه در زمان وزارت علوم و معارف عليقليخان مخبرالدوله منتشر مى شد. شماره نخست آن در 23 رجب 1299 ه‍ق و آخرين شماره اش در 16 صفر 1300 انتشار يافته است . اين روزنامه 14 شماره پخش شد و تمام اخبار و مقاله هاى آن درباره موضوعهاى علمى بود و به طور مجانى و به منظور نشر دانشهاى نو بين مردم انتشار مى يافت .
روزنامه مظفرى - اين روزنامه در بندر بوشهر به مديريت عبدالحميد خان متين السلطنه منتشر مى شد و نخستين شماره آن در 7 شوال 1319 ه‍ق انتشار يافته است . شماره هاى آن بيشتر در 16 صفحه و مطالب آن شامل اخبار ايران و جهان و مطالب علمى و ادبى بوده است .
روزنامه علمى - روزنامه علمى را محمد حسن خان اعتماد السلطنه تاءسيس كرد و شماره اول آن روز سه شنبه 22 ذيحجه 1293 منتشر شد و جمعا 64 شماره انتشار يافت . اين روزنامه فقط به درج مطالب علمى مى پرداخت .
روزنامه وطن - در سال 1292 ه‍ق ، مرحوم ميرزا حسينخان سپهسالار به يارى يك مهندس بلژيكى به نام بارون دو نرمان Narmon de Baron يك روزنامه به دو زبان مهندس بلژيكى به نام وطن Patrie La انتشار داد كه شاه از سر مقاله آن وحشت كرد و اجازه انتشار شماره بعدى را نداد.
روزنامه نظامى علميه و ادبيه - اين روزنامه فقط به درج مسائل نظامى مى پرداخت عامل انتشار اين روزنامه ميرزاحسينخان سپهسالار بود. شماره نخست آن در 29 ذى القعده 1293 انتشار يافت . تا سال 1296 اين روزنامه منتشر مى شد. در اين سال روزنامه منتشر مى شد. در اين سال روزنامه مريخ جانشين آن شد.
روزنامه مريخ - اين روزنامه يك روزنامه نظامى بود كه شماره نخست آن روز دوشنبه 5 محرم 1296 انتشار يافت و بيشتر مطالب آن اخبار رسمى نظامى بود.
روزنامه شرف - زيباترين روزنامه عهد ناصرى روزنامه شرف بود و از نظر نفاست و زيبايى پربهاترين آنهاست كه به خط نستعليق بسيار خوب و كاغذ بسيار ارزنده در چهار صفحه منتشر مى شد و نخستين شماره آن در اول محرم 1300 انتشار يافته است . از اين روزنامه 87 شماره منتشر شد و انتشار آن تا سال 1309 ادامه يافت .
شماره هاى اين روزنامه مفيدترين اسناد براى آگاهى به شرح حال رجال عهد ناصرى است .
روزنامه فرهنگ - اين روزنامه نيز به فرمان ظل السلطان و به مديرى ميرزا تقى خان حكيم باشى منتشر مى شد و نخستين شماره آن در دوم جمادى الاول سال 1296 انتشار يافت و مدت دهسال منتشر شده است .
روزنامه اطلاع - اين روزنامه از روزنامه هاى وزين و گرانبهاى عهد قاجار است و حاوى مطالب علمى و ادبى و سياسى و مشاجره هاى قلمى است .
روزنامه مرآت السفر و مشكوة الحضر از اين روزنامه فقط 13 شماره منتشر شد و مطالب آن شامل اخبار سفرهاى ناصر الدين شاه و داستان شكارهاى اوست .
شماره نخست آن در ربيع الاول 1288 انتشار يافته است .
روزنامه اردوى همايون - روزنامه مرآت السفر از سال 1300 به نام اردوى همايون تغيير اسم داد. اين روزنامه نيز به مديرى محمد حسن خان اعتمادالسلطنه منتشر مى شد و شماره نخست آن در 11 شعبان و شماره آخرش در 12 ذيحجه 1300 و مجموعا در 12 شماره انتشار يافت .
خلاصة الحوادث - نخستين روزنامه روزانه ايران به نام خلاصة الحوادث در سال 1316 ه‍ق در تهران منتشر شد. اين روزنامه چهار صفحه اى بود و اخبار خبرگزارى رويتر را كه به مقصد هندوستان مخابره مى شد مى گرفت و منعكس مى كرد.
بعد از استقرار مشروطيت چهار روزنامه روزانه به نامهاى مجلس ، نداى وطن ، حبل المتين و صبح صادق منتشر شد.
روزنامه مجلس - اين روزنامه زير نظر ميرزا محمد صادق طباطبايى اداره مى شد و اخبار مذاكره هاى مجلس شوراى ملى را منتشر مى كرد.
بعد از خلع محمد على ميرزا از سلطنت روزنامه هاى گوناگون ديگرى به طور روزانه در ايران منتشر شد.
نخستين نشريه علمى كه در ايران منتشر شد عنوان روزنامه علميه دولت عليه ايران را داشت . بعد از اين روزنامه ، نشريه هاى ديگرى مانند: گنجينه فنون ، فلاحت مظفرى (علمى )، مجمع الاخلاق (اخلاقى )، دعوت الحق (علمى )، مجمع بهار (ادبى ) و آفتاب (ادبى و علمى ) منتشر شد. نخستين روزنامه فكاهى كه در ايران منتشر شد نامه طلوع نام داشت كه در سال 1318 قمرى نخستين شماره آن پخش شد. مدير اين نشريه عبدالحميد خان متين السلطنه بود كه بعدها نماينده مجلس شوراى ملى شد.
روزنامه و مجله هايى كه در دوران مشروطيت به سبك فكاهى منتشر شدند نقش مهمى را در توسعه مطبوعات ايران ايفا كردند. مهمترين اين نشريه ها بدين قرارند:
كشكول ، تنبيه ، حشرات الارض ، بهلول ، شيدا، شيخ چغندر و غيره .
نشريه صوراسرافيل كه مقارن همين احوال منتشر مى شد از نظر مطالب فكاهى مقام اول را داشت . نويسنده متون چرند و پرند صور اسرافيل علامه ميزا على اكبر خان قزوينى معروف به دخو دهخدا بود.
از روزنامه هايى كه در خارج ايران منتشر مى شد و بسيارى از اوقات به علت آزادى خواهى مديرانشان ، ورود آنها به داخل كشور ممنوع مى شد اختر به مديرى آقا محمد طاهر تبريزى ، قانون به مديرى پرنس ميرزا ملكم خان ناظم الدوله و حبل المتين به مديرى شيخ احمد روحى را مى توان نام برد.
در دوره مشروطيت بيدارى افكار عمومى بسرعت و شدت اوج گرفت و روزنامه ها نفوذ عظيمى در تجديد حيات انديشه هاى مردم داشتند. روزنامه هاى مجلس ، صوراسرافيل و ايران نو در توسعه و تكامل افكار عمومى خدمتهاى ارزنده يى انجام دادند. شرافت و ديگر جرايد نيز در بيدارى مردم اثر داشتند.
روزنامه هاى ثريا و پرورش كه به قلم ميرزا على محمد خان شيبانى كاشانى نگاشته مى شد نفوذ زيادى در افكار عمومى داشتند.
از روزنامه هاى ادبى : تربيت ، ادب و بهار از نشريه هاى طراز اول محسوب مى شدند. در ميان روزنامه فقط سه نشريه اقيانوس ، آى ملاعمو و فكر مدافع علنى و روشن استبداد بودند.
پرفروشترين روزنامه هاى ايران در دوران مشروطيت روزنامه مجلس بود كه مذاكره هاى مجلس شوراى ملى را منتشر مى ساخت و ده هزار نسخه چاپ مى شد.
در دوره دوم مشروطيت قطع روزنامه هاى روزانه بزرگتر شد، اما تيراژ آنها كاهش يافت . تعداد روزنامه هاى ايران در سال 1325 ه‍ق 84 بود و در سال 1328 ه‍ق اين رقم به 36 و در سال بعد به 33 مورد تقليل كرد.
روزنامه هاى مهم دوره احمد شاه عبارت بودند از: ايران نو، شرق ، برق ، رعد، استقلال ايران ، مجلس ، كوكب ايران ، ستاره ايران ، نوبهار ايران ، كاوه ، شفق تجدد، آزادستان ، روزنامه هايى كه توسط زنان منتشر مى شد، عبارت بودند از: دانش و شكوفه ، زبان زنان و نامه بانوان .

انتشار روزنامه در ولايات :
- روزنامه حشرات الارض ، اين روزنامه با يارى ميرزا آقاى بلورى و ميرزا آقاى ناله ملت و با دستيارى شركت معارف در آذربايجان در محرم سال 1329 انتشار يافت .⁽¹³¹⁾
- روزنامه هاى انجمن و شفق كه در سال 1329 در تبريز انتشار مى يافتند.
- روزنامه فرياد، با مديريت محمد غنى زاده در سال 1325 در اروميه منتشر مى شد.
- روزنامه طلوع ، اين روزنامه مصور و فكاهى بود كه به سرپرستى عبدالحميد خان ثقفى متين السلطنه در سال 1318 در بوشهر به چاپ مى رسيد.
- روزنامه هاى خير الكلام و ساحل نجات ، كه مديريت هر دوى آن را ميرزاابوالقاسم افصح المتكلمين به عهده داشت . خيرالكلام در رشت و ساحل نجات در انزلى در سال 1325 انتشار مى يافتند.
- روزنامه نسيم شمال ، اين روزنامه به مديريت سيد اشرف الدين حسينى از تاريخ 2 شعبان 1325 در رشت منتشر شد و در سال 1333 هجرى به تهران انتقال يافت .
- روزنامه جنگل ، سرپرستى اين روزنامه با ميرزا كوچك خان بود. اين روزنامه ناشر افكار گروه اتحاد اسلام و مديريت آن به عهده ميرزا محمد انشائى بود. روزنامه جنگل در سال 1335 در رشت منتشر مى شد.
- روزنامه هاى بشارت ، خورشيد، خراسان ، طوس و نوبهار نيز در همين دوره در مشهد چاپ و منتشر مى شدند.
- روزنامه اصفهان و نقش جهان ، مديريت اين روزنامه به عهده اعتلاء الملك كارگزار وزارت خارجه اصفهان بود كه در سال 1325 در اين شهر چاپ و انتشار يافت .
- روزنامه فارس ، اين روزنامه به تصدى بنان منشى كنسولخانه شيراز تاءسيس و از سال 1331 در همين چاپ و منتشر مى شد.
- روزنامه مظفرى ، مديريت اين روزنامه با على لبيب بود كه در بوشهر چاپ و نشر مى يافت .
 

روزنامه ها و روزنامه نگاران و وضع مطبوعات در عصر پهلوى :
در جنگ جهانى اول كه دولت عثمانى ، همسايه غربى ايران به اتحاد مثلث پيوست و روس و انگليس از شمال و جنوب جاى پاى خود را محكم كردند، در صدد تجاوز و تعرض به ايران بودند و كشتار دسته جمعى و ويرانى و تجاوز به حقوق ملت را كه پيش از آغاز جنگ جهانى در تبريز، رشت و مشهد آغاز شده بود به بهانه مقتضات جنگ ، تجديد و تشديد، كردند. روزنامه ها كه بعد از افتتاح مجلس سوم ، آزادى از دست داده در كودتاى 1329 را، دوباره به دست آورده بودند در مورد اينكه كشور هدف تعرض سربازان بيگانه و در معرض دخالت نامحدود روس و انگليس قرار گرفته بود، در تحريك عناصر ملى و تشويق طرفداران حزبى خود از سياست تغيير پايتخت ، و مقاومت در مقابل تهاجمات خارجى بسيار مؤ ثر بودند.
عده اى از روزنامه نگاران به طرفدارى از سياست آلمان و عده اى ديگر به حمايت از سياست روس و انگليس در ايران اقدام به انتشار مطالب مى كردند.
روزنامه هاى حبل المتين و يادگار انقلاب و خير الكلام و نسيم شمال در ميان ترس و وحشت و اضطراب موجود، در رشت منتشر مى شدند، با اينكه پس از مدتى كوتاه ، قيام جنگلها و انتشار روزنامه جنگل تا حدى توانست به اين وحشت پايان بخشد، اما بايد يادآور شد كه اغلب روزنامه هاى ايران در دوران چهارساله جنگ بين المللى متاءثر از سياست خارجى دول صاحب نفوذ در ايران يعنى آلمان ، روس و انگليس بودند. روزنامه كاوه در همين زمان به مديريت سيد حسن تقى زاده در برلن منتشر مى شد.روزنامه هاى ديگرى كه انتشار آنها از قبل تا اين عصر ادامه داشت عبارت بودند از:
بهلول ، ادب ، بهار، مجله هاى آفتاب ، علمى ، پارس ، فردوسى .
بعضى از اين مطبوعات تا عصر محمد رضا پهلوى ادامه داشت معروفترين روزنامه هاى دوران سلطنت او عبارت بودند از:
كيهان ، اطلاعات ، رستاخيز، ايران نوين ، صبح اميد، و مجله هاى فردوسى ، سياه و سفيد، اميد ايران ، توفيق (مجله هاى فكاهى )، كيهان هفتگى ، جوانان اطلاعات هفتگى و زن روز، كه با سقوط رژيم پهلوى در 22 بهمن 1357 و پيروزى انقلاب اسلامى بجز روزنامه هاى كيهان و اطلاعات بقيه از صفحه مطبوعات حذف شدند در حال حاضر روزنامه هاى كيهان ، اطلاعات ، جمهورى اسلامى ، رسالت ، ابرار، كيهان هوايى ، سلام ، همشهرى ، ايران ، تهران تايمز(انگليسى )، كيهان (انگليسى ) و روزنامه ها و مجله هاى بسيار ديگر در زمينه هاى مختلف از جمله ورزش ، علم ، ادب براى طبقات مختلف جامعه ، از زنان ، كودكان ، جوانان و...در جمهورى اسلامى ايران چاپ مى شود.
 

قانون اساسى و مطبوعات
قانون اساسى جمهورى ايران در رابطه با مطبوعات اصول زير را در بردارد:
اصل سوم :بالابردن سطح آگاهيهاى عمومى در همه زمينه ها با استفاده صحيح از مطبوعات و رسانه هاى گروهى و وسايل ديگر از وظايف دولت است .
اصل بيست و چهارم :نشريات و مطبوعات در بيان مطالب آزادند مگر آنكه مخل به مبانى اسلام يا حقوق عمومى باشد. تفصيل آن را قانون معين مى كند.
اصل بيست و پنجم :بازرسى و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفنى ، افشاى مخابرات تلگرافى و تلكس ، سانسور و عدم مخابره نرساندن آنها، استراق سمع و هر گونه تجسس ممنوع است مگر به انواع حكم قانون .
اصل يكصدو شصت و هشتم :رسيدگى به جرائم سياسى و مطبوعاتى علنى است و با حضور هياءت منصفه در محاكم دادگسترى صورت مى گيرد. نحوه انتخاب ، شرايط و اختيارات هياءت منصفه و تعريف جرم سياسى را قانون بر اساس موازين اسلامى معين مى كند.
اصل يكصدو هفتادو پنجم : در صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران ، آزادى بيان و نشر افكار با رعايت موازين اسلامى و مصالح كشور بايد تاءمين گردد.