شهادت زيد بن على (120 هجری قمری )
تاریخ وقوع: 3 صفرزيد فرزند امام زين العابدين علیه‌السلام يكى از چهره هاى معروف و درخشان خاندان ولايت و امامت است كه در عصر امويان به مبارزه برخاست و با قيام خود بر ضد خلافت هشام بن عبدالملك، حكومت امويان را به لرزه انداخت.
شيخ مفيد (متوفى 413 قمرى) در ألارشاد درباره شخصيت زيد بن على علیه‌السلام مى گويد: زيد بن على بن حسين علیه‌السلام پس از برادر بزرگوارش امام محمدباقر علیه‌السلام، از ساير برادران خود بزرگوارتر و برتر بود. وى مردى پارسا، پرهيزكار، فقيه، سخاوتمند و دلاور بود كه شمشير بدست گرفت و با قيام خود امر به معروف و نهى از منكر كرد و از كشندگان امام حسين علیه‌السلام خونخواهى نمود.[۱]
همچنين درباره شخصيت عبادى وى زياد بن منذر معروف به ابوجارود گفت: من به مدينه رفته و از هر كسى درباره زيد بن على علیه‌السلام پرسش كردم، به من گفتند: ذاك حليف القرآن؛ او حليف (هم سوگند) قرآن است. همچنين هشام بن هشام گفت: از خالد بن صفوان كه شخصيت زيد بن على علیه‌السلام را براى ما تعريف مى كرد، پرسيدم: زيد را در كجا ديدار كردى؟ گفت: در رصافه كوفه.
پرسيدم: او چگونه مردى بود؟ گفت: ما علمتَ يبكى من خشية اللّه حتّى يختلط دموعه بمخاطه؛ همان گونه دانستى، او از خوف خدا آن قدر گريه مى كرد كه اشك هاى وى با آب بينى اش درهم مى آميخت.[۲]
گفتنى است كه پس از واقعه كربلا و شهادت ابا عبدالله الحسين علیه‌السلام، گرچه قيام هايى بر ضد امويان از سوى دوستداران اهل بيت علیهم‌السلام براى خونخواهى از شهيدان كربلا و يا براى مقاصد ديگر به وقوع پيوست و حكومت امويان را با خطر جدى روبرو كرد، مانند قيام توابين و قيام مختار بن ابى عبيده ثقفى، وليكن از علويان تا زمان زيد قيام و حركت مهمى پديد نيامده بود و قيام زيد بن على علیه‌السلام سرآغاز قيام ها و جنبش هاى علويان بر ضد امويان و پس از آنان بر ضد عباسیان بود.
اين امر نشان مى دهد كه در عصر غربت علويان و خاندان پيامبر صلی الله علیه و آله كه كسى را ياراى مخالفت و مبارزه با امويان نبود، اين علوى زاده دلير با تلاش هاى بى دريغ خود بار ديگر دوستان اهل بيت علیهم‌السلام و شيعيان را به حركت درآورد و قيام بزرگى را پايه گذارى كرد.
از برخى روايات بدست مى آيد كه شيعيان و دوستداران اهل بيت علیهم‌السلام در كوفه با آگاهى از روحيه مبارزه جويى زيد بن على علیه‌السلام و مخالفت پنهان و آشكار او با دستگاه خلافت بنى اميه از او دعوت كردند كه از مدينه به كوفه رفته و رهبريت قيام ضد اموى را بر عهده گيرد. زيد با برادر بزرگوارش امام محمدباقر علیه‌السلام در اين باره مشورت كرد. امام علیه‌السلام وى را از زودهنگام بودن قيام و بى نتيجه بودن آن باخبر كرد.[۳]
به همين جهت، زيد به احترام نظر امام و برادرش امام محمدباقر علیه‌السلام در حيات آن حضرت اقدام به قيام و مبارزه نكرد. اما چند سال پس از شهادت امام محمدباقر علیه‌السلام كه زورگويى ها و رفتارهاى تبعيض آميز عامل خليفه در مدينه غيرقابل تحمل شده بود، زيد به شام رفت تا از دست وى در نزد هشام بن عبدالملك شكايت نمايد. ولى هشام نه تنها به شكايت هاى زيد اعتنايى نكرد، بلكه او را از شام بيرون نمود. اين امر سبب گرديد كه زيد، تصميم نهايى خود را بگيرد و به سوى كوفه رهسپار گردد تا در جمع مبارزان اين شهر با دستگاه خلافت به مبارزه و قيام برخيزد.
وى پس از آن كه وارد كوفه شد، مردم اين شهر را به طور پنهانى به مبارزه دعوت كرد و عده اى به او پيوستند ولى زيد تعداد آنان را براى يك مبارزه كافى نمى دانست. به همين جهت پس از چهار ماه اقامت در كوفه، تصميم به خروج از اين شهر گرفت تا به مدينه برگردد. اما مخالفان بنى اميه و شيعيان كه از تصميم او آگاهى يافته بودند، به سراغش رفته و او را در قادسيه يافتند و از وى درخواست كردند كه به كوفه برگردد و آنان او را به طور جدى يارى خواهند داد و نيروى رزمى و تجهيزات جنگى لازم را برايش فراهم خواهند كرد.
زيد بن على علیه‌السلام دوباره به كوفه برگشت و به مدت ده ماه در اين شهر اقامت نمود و دو ماه از آن را به بصره رفته و مردم اين منطقه را نيز به مبارزه دعوت كرد. تشكيلات و نيروسازى زيد چنان با برنامه و پنهان كارى پيش مى رفت كه يوسف بن عمر، استاندار كوفه با تمام تلاشى كه بكار مى بست، اطلاعات چندانى از او بدست نمى آورد. تا اين كه هشام نامه اى به استاندار كوفه نوشت و او را از خطر قريب الوقوع زيد بن على علیه‌السلام باخبر گردانيد.
يوسف بن عمر از آن زمان، حساستر شد و با تمام تلاش در پى يافتن زيد برآمد. زيد بن على علیه‌السلام با ارسال نمايندگانى به برخى از شهرهاى ديگر، مانند مدائن، بصره، واسط، موصل، خراسان، رى و جزيره، شيعيان اين مناطق را به قيام ضد اموى دعوت كرد. تنها در كوفه پانزده هزار نفر با او بيعت كرده و اعلان آمادگى براي مبارزه با دستگاه جبار اموي نمودند. در ميان بيعت‌كنندگان فرقه هاى مختلف فقهى و كلامى اهل سنت و پيروان اهل بيت علیهم‌السلام حضور داشتند و همگان در مبارزه بر ضد امويان هم رأى شده بودند.
يوسف بن عمر براى يافتن زيد، اقدام به كارهاى مختلفى نمود و فضاى كوفه را بسيار تيره و تار كرد. همين امر سبب گرديد كه زيد بن على علیه‌السلام يك هفته زودتر از موعد مقرر قيامش را آغاز نمايد. بدين جهت تعداد كمى از بيعت كنندگان توانستند خود را به زيد رسانيده و در ركاب او حاضر شوند.
زيد در روز اول صفر سال 120 قمرى (به روايتى 121 و به روايتى ديگر 122) با شعار "يا منصور امت امت" كه شعار پيامبر صلی الله علیه و آله در جنگ بدر بود، قيام خود را آغاز كرد. تعداد ياران او از 220 تا 500 تن تجاوز نمى كرد. آنان كه با سپاهيان يوسف بن عمر و سپاهيانى كه از شام آمده بودند به جنگ و گريز پرداختند.
درگيرى ميان طرفين، دو روز ادامه يافت. تعداد زيادى از سپاهيان شامى بدست ياران زيد كشته و زخمى شدند. با اين كه ياران زيد نسبت به شاميان و سپاهيان يوسف بن عمر بسيار اندك بودند، در عين حال دو روز مبارزه را با سرافرازى به پيش بردند. اما در گرماگرم نبرد تيرى به پيشانى زيد بن على علیه‌السلام اصابت كرد و او را از كار انداخت. يارانش با فرارسيدن شب، پراكنده شده و تعداد اندكى از آنان بدن نيمه جان وى را در خانه يكى از شيعيان مخفى كرده و براى درمانش پزشكى آوردند. پزشك پس از تلاش زياد چاره اى جز بيرون آوردن پيكان تير از پيشانى زيد نديد. اما همين كه تير را بيرون آورد، روح شريفش از بدن مفارقت كرد و به لقاءالله پيوست.
ياران و فرزندان او بدنش را در جويى دفن نموده و بر روى آن آب روان جارى كردند. از زيد بن على علیه‌السلام در هنگام شهادتش، چهل و دو سال گذشته بود.[۴]
بازماندگان سپاه زيد و فرزندان او از جمله يحيى بن زيد پس از دفن بدن وى پراكنده شده و بسيارى از آنان توانستند از كوفه گريخته و به شهرهاى ديگر روند. يوسف بن عمر كه براى پيداكردن جسد زيد جايزه مهمى تعيين كرده بود با راهنمايى يكى از آنانى كه شاهد دفن وى بود، مدفن او را پيدا كرد و پس از نبش قبر سرش را از بدن جدا كرد و براى هشام بن عبدالملك در شام فرستاد و بدنش را در محله كناسه كوفه به دار آويخت.
به همراه زيد، بدن برخى از ياران نزديك او چون نصر بن خزيمه، معاوية بن اسحاق و زياد بن عبدالله فهرى نيز به دار آويخته شد. بدين ترتيب، قيامى كه مى رفت ريشه ظلم و تجاوز را در جامعه اسلامى، به ويژه در منطقه عراق بخشكاند و نهال عدالت اسلامى را بارور كند، بدست دژخيمان خليفه اموى به شكست و نابودى كشيده شد.
اين واقعه، به همان صورتى كه امام محمدباقر علیه‌السلام و امام جعفرصادق علیه‌السلام پيش گويى و پيش بينى كرده بودند، واقع گرديد. به دستور دستگاه خلافت جسد زيد و يارانش بر بالاى چوبه هاى دار باقى ماندند و براى پاسدارى از آن ها چهارصد نفر را مأمور كردند. پس از گذشت چهار سال كه يحيى فرزند زيد در خراسان قيام كرد و به شهادت رسيد و سرش را نزد وليد بن يزيد (دهمين خليفه امويان) در شام بردند، وى دستور داد تا جسد زيد را آتش زده و خاكسترش را بر باد دهند.[۵]
1- الارشاد (شيخ مفيد)، ص 520؛ كشف الغمه (علي بن عيسي اربلي)، ج 2، ص 335 و بحارالانوار (علامه مجلسی)، ج 46، ص 186.
2- همان.
3- مسند زيد بن علي علیه‌السلام، ص 190.
4- همان، ص 187.
5- نك: تاريخ الطبرى، ج 5، ص 503؛ الفتوح (ابن اعثم كوفي)، ج 8، ص 122؛ تاريخ خلفا (رسول جعفريان)، ص 650 و تاريخ دمشق (ابن عساكر عسقلاني)، ج 19، ص 456 و 476.
منبع: پایگاه دانشنامه اسلامی