روز بزرگداشت و وفات «اسد آبادی» (1275 ش)
تاریخ وقوع: 18 اسفند
بی تردید هر آنکس که با واژه استعمار و استعمار ستیزی خصوصا در مناطق اسلامی کوچکترین برخوردی داشته باشد نامی از سید جمال رادر ذهن خود،دارد.
زندگی نامه
سید جمال الدین اسد آبادی به سال ۱۲۵۴ ه.ق ( ۱۸۳۸م)، دراسدآباد همدان ایران، چشم به جهان گشود.ابتدا در محل تولد خود به یادگیری زبان عربی و مقدمات علوم دینی پرداخت و سپس راهی عراق شد تا در نجف نزد شیخ مرتضی انصاری تحصیلات خود راادامه دهد.ایشان به مدت چهار سال در نزد شیخ انصاری(ره) به ادامه تحصیل پرداخت.
ورود به عرصه سیاست
زندگی سیاسی و اجتماعی وی با فرا خواندن جهان اسلام به خیزش علمی وادبی و همبستگی و پایداری در برابر استعمار غرب آغاز شد.در این راستا، سید جمال با سفرهای پی در پی به کشورهای اسلامی و اروپایی، برقراری و پایدار کردن پیوند جهانی اسلام و طرح رویکردهای نو در زمینه های اجتماعی و دینی را پی گرفت.وی در این راه، فعالیت گسترده و گوناگونی را مانند انتشار روزنامه، برگزاری نشست های علمی، نوشتن مقالات و انجام سخنرانی های ادبی و سیاسی، از خود به جای نهاد.
بیدارگری در مقابل استعمار
روح و روان مردم و همچنین اوضاع سیاسی اجتماعی ایران دوقرن پیش یعنی زمان ظهور سید جمال، آمیخته به واژه هایی نظیر سکوت و گوشه نشینی، ترس و خودباختگی، قشری نگری و رضایت به وضع موجود بودوکشور، شاهد گسترش هر چه بیشتر فقر و بی سوادی و مسائل ناشی از آن یعنی عقب افتادگی و فساد مالی و مهمتر از همه خودکامگی حکام ووابستگی سیاسی و اقتصادی به دول خارجی بود.
در اینجا بود که آزاداندیشی از میان همین مردم سربرآورد و با شناختی که از نقاط ضعف و قوت جامعه و فرهنگ ایرانی داشت با ایمان به قدرت اسلام و فرهنگ اسلامی حاکمان و نخبگان را بیدار باش داد و با تمام قوا به مبارزه با پایه های عقب ماندگی و فقر و ناتوانی پرداخت. اندیشه های وی آنقدر روشن، پرتوان و نو بود که توانست در جای جای سرزمین های اسلامی، چراغی را برافروزد و جمعیتی را به گرد خود جمع آورد.
از رهگذر پذیرش اندیشه های او بود که جنبش های اصلاحات درونی و عصیان ها در برابر استعمار نو پا سربرآورد و تاریخ اندیشه ورزی در ملل شرق را به عرصه های جدیدی وارد نمود.امروزه اگر ریشه های آزادی خواهی و توجه به اسلام در کشورهایی مانند ترکیه، پاکستان، هندوستان، مصر و ایران دیده می شود بی گمان رگه هایی از اندیشه های او ورهروان وی دارد.
تاریخچه سفرهای سید جمال
زندگی سید جمال آمیخته به سفرها و اخراج های سیاسی متعددی است که البته این بی مهری ها نتوانست در اراده پولادین این رادمرد اصلاح گر، خللی وارد کند.
سفر به عراق
سید پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی به قزوین و تهران رفت و سپس از آنجا عازم عراق شد. ایشان پس از ۴ سال ماندن در عراق و شاگردی نزد شیخ مرتضی انصاری و آخوند ملا حسینقلی همدانی به درجه اجتهاد رسید.
سفر به هند
در ادامه ازعراق به ایران آمدواز راه بوشهرراهی هند شد یعنی جایی که فرصت آشنایی با علوم جدید و فرهنگ اروپایی را پیداکرد.
سفر به افغانستان
پس از هند به مکه رفت و سپس از راه عراق وایران واردافغانستان شدودر طول پنج سال ماندن در آنجا به سمت وزارت رسید.
سفر به استانبول
پس از افغانستان به بمبئی و قاهره و سپس به استانبول رفت.درآنجا توانست با پیشروان نهضت اصلاح طلبی( تنظیمات)آشنا گردد.
سفر به قاهره
سید جمال پس از اخراج از استانبول که به تحریک روحانیون قشری علیه او، صورت گرفت، به قاهره ای رفت که تقریبا می توان گفت در اینجا بود که یکی از پرثمرترین دوره های زندگی خویش را گذراند. چرا که ایشان در اینجا با هشت سال تدریس در الازهر، توانست افکار خود را با چکش تدریس و نقد و پرورش شاگردانی قوی و آبدیده کند.
سفر به اروپا
پس از اخراج شدن از مصر، به دلیل مخالفت انگلیس با حضور وی ، به هند رفت و سپس به انگلستان و فرانسه سفر نمود.
پس از بازگشت از اروپا، با سفر به ایران وانجام چند دیدار با ناصرالدین شاه، عازم روسیه شد.
بازگشت به ایران
او پس از بازگشت به ایران، به دستور ناصرالدین شاه ، به بصره تبعید گردید و مدتی بعد از آنجا به انگلستان رفت.
فعالیت های سیاسی،اجتماعی و فرهنگی
هنر سید جمال در به راه اندازی موج های سیاسی اجتماعی است که عصر خود را تحت الشعاع خود قرار می داد. ایشان با راه اندازی روزنامه های گوناگون در کشورهای اسلامی. [۱]و ایراد سخنرانی های روشنگرانه گسترده در کشورهای اسلامی اقداماتی ابتکاری و نو در منطقه نظیر تاسیس انجمن اتحاد اسلامی در ترکیه که نخستین کوشش سازمان یافته در آن منطقه بود انجام می داد. [۲]استفاده از ابزارهای موجود به گونه ای در راهکارهای اصلاحی سید جمال به کار می رفت که از آنان و علم روز نه تنها به عنوان تهدید یاد نمی کرد که به عنوان فرصتی برای رساندن صدای اسلام به گوش جهانیان استفاده می کرد. به عنوان نمونه بهره برداری ایشان از رونامه به هدف روشنگری جهان اسلام و موجب گردید تا ایشان را برخی بنیان گذار روزنامه نگاری سیاسی در جهان اسلام بنامند. [۳]
وی با افکار خود بر جنبش عظیم مشروطیت در ایران تاثیر فراوان گذاشت. [۴]
در مجموع اهمیت، تاثیر و موج به وجود آمده حاصل از مجموع فعالیت وی به گونه ای است که برخی او را سلسله جنبان نهضت های اصلاح طللبی در صد ساله اخیر می دانند.
در باره پیدایش روح عصیانگری و بیداری علیه استعمار ، نقش سید جمال در جنبش های معاصر مصر به عنوان سر سلسله سایر جنبش های آزادی خواهی مسلمانان، بی منازعه بوده است. [۵]
مبانی اندیشه سید جمال
الگو بودن افراد، زمانی مفید و پرثمره می باشد که ناشی از تفکر و اندیشه باشد. لذا در این میان، پی بردن به مبانی اندیشه های سید جمال، می تواند برنامه ای عملی باشد برای همه افراد. با دقت در سخنرانی ها، نامه نگاری ها و نوشته های سیاسی و عقیدتی سید جمال الدین اسد آبادی ، پایه های اندیشه سیاسی حرکت های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی اش را می توان در موارد ذیل بیان کرد:
۱) بازگشت به اسلام اصیل با عینک خردگرایی و پاک کردن اسلام از خرافات .همچنین در عین اعتقاد به عملی بودن برنامه های اسلام اصیل ، در همین راستا در قالب های گوناگون فو ق الذکر، به مبارزه با رفتارهای ناشی از تقلید کورکورانه و سنت پرستی صرف، می پرداخت.
۲) عمل کردن درراستای هویت بخشی مسلمانان و به طرفداری از وحدت مسلمانان و مبارزه با ناسیونالیسم های محلی که موجب ضعف اسلام در برابر دشمن مشترک می گردید.
۳) با نگاهی مثبت به پیشرفت و پذیرش علم و فن جدید به ارائه تفاسیر عقلی از تعالیم اسلام و تفسیری نو و مثبت نسبت به ساختار حکومتی همت می گماشت. که در عین مبارزه با استعمار به عنوان نخستین گام در راه اصلاحات اجتماعی به مبارزه با استبداد فرمانروایان در کشورهای اسلامی می پرداخت که سرچشمه جدایی ملل اسلامی شده بودند. [۶]
۴) پرهیز از تک نگری در دین و پذیرش تفسیر های جدید و نو از دین و گسترش دامنه اجتهاد در همه مسائل سیاسی و اجتماعی. [۷]
۵) مبارزه با روحیه تسلیم به قضا، قدر و گوشه نشینی و رضایت به وضع موجود. [۸]
سید با نگاهی خردورزانه و توسعه محورانه سعی در شناسایی نقاط ضعف فضای سیاسی حاکم بر جوامع اسلامی داشت که در این راستا با عواملی نظیر استعمار و استبداد بر خورد کرد که خود، سرمنشاء بسیاری از مشکلات نظیر فقر علمی و فرهنگی و جدایی جوامع مسلمان از اسلام اصیل و عدم خودباوری و رضایت به وضع موجود و... بود،در قالب های گوناگون مبارزه می کرد.
وفات
در واپسین مرحله از سفرهای خود، بنا به دعوت سلطان عبدالحمید به استابنول رفت و پس از ۴ سال اقامت و محدودیت در آنجا در سال ۱۳۱۴ ق / ۱۸۹۷ م به سرطان دهان، مبتلا شد و در همانجا در گذشت. عدوان، محسن، یادواره سید جمال الید اسدآبادی، تهران، انتشارات سید جمال، ۱۳۷۹ش. ص ۵۳.
شاگردان
از جمله مهمترین آثار هر فرد شاگردانی است که در مکتب خانه خود می پروراند و به جامعه بشری تحویل می دهد. از این جهت سید جمال دارای پرونده ای بسیار روشن و پرافتخاری است چرا که در مکتب خانه ایشان مردان بزرگ ونامداری در پهنه جهان اسلام، به عنوان پرچم داران حرکت اصلاح طلبی به جهان بشریت تحویل داده شدند.ازجمله ی این شاگردان؛
۱) محمد عبده
۲) عبدالرحمن کواکبی
۳)سعد زغلول در مصر و بزرگان دیگری... ،می باشند.
آثارعلمی
سید همانطور که گفته شد زندگی پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت و بیشتر عمر خود را در سفر به اقصی نقاط دنیا گذراند ولی علی رغم همه این مشغله های فکری و روحی و از خود آثاری علمی به جای گذاشت که می توان به موارد ذیل اشاره کرد.
۱) کتاب تارخ الافغان
۲) انتشار روزنامه عروه الوثقی در پاریس
۳) انتشار روزنامه ضیا الخافقین در لندن
۴) همکاری با روزنامه های اختر، قانون، حبل المتین
۵) تدریس فلسفه ابن سینا در الازهر مصر
۶) سخنرانی در دانشگاه پاریس با نام «اسلام و علم» که پاسخی به ارنست رنان فیلسوف فرانسوی بود که مدعی ناسازگاری اسلام و اندیشه علمی شده بود.
۷) نوشتن مقاله نیچریه، در هند که پاسخ به تاویلات غیر اصولی سید احمد خان هندی از مقولات دینی و قرآنی به شمار می آید.
۸) تدریس در افغانستان
نتیجه گیری
آموزه ها و اندیشه های ایشان،توانست با تاثیر گذاری بر روح و جان راد مردانی از جهان اسلام، زنجیره ای از حلقه های متفرق را گرد آورد و هم صدا سازد، آن چنانکه خود او حلقه وصل این حلقه های متفرق گردید. امروز با نگاه به گذشته ای نزدیک به دو قرن در جای جای گستره جغرافیایی اسلام، می توان آثار پر افتخار این سلسه از فریاد گران اصلاح طلب را در جنبه های سیاسی، فرهنگی و دینی به روشنی دید.
پانویس
۱. ذاکر حسینی، عبدالرحیم، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطه، دانشگاه تهران، ص ۴۱.
۲. م زرگرنژاد، غلامحسین و رضا رئیسی طوسی، اندیشه و مبارزات سید جمال، انتشارات حسینیه ارشاد،ص ۲۴.
۳. محیط طباطبائی، محمد، نقش سید جمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،ص ۷۷.
۴. محیط طباطبائی، محمد، نقش سید جمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،ص۲۲.
۵. شرابی، هشام،روشنفکران عرب وغرب، ترجمه عبدالرحمن عالم،دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،ص ۴۶.
۶. بهنام، جمشید، ایرانیان و اندیشه تجدد، نشر فروزان،ص ۹۳ و ۹۴.
۷. فراستخواه، مقصود، سرآغاز نو اندیشی معاصر، تهران، شرکت سهامی انتشار،ص ۱۶۷تا ۱۷۴.
۸. عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب،انتشارات امیرکبیر،ص۱۱۳.