فاضل اصفهانی (معروف به فاضل هندی)
تاریخ وقوع: وفات بهاءالدين حسن اصفهانی=فاضل هندی(1137ق)فاضل اصفهانی (معروف به فاضل هندی) در سال ۱۰۶۲ هـ.ق. در اصفهان متولد شد. پدرش، تاج الدین حسن اصفهانی، فرزند شرف الدین محمد مشهور به ملا تاجا مردی دانشمند و فاضل بود. وی نام این کودک را «ابوالفضل» نهاد که بعداً به «فاضل هندی» [۱] و «بهاء الدین محمد» [۲] معروف شد.
کودکی
از کودکی فاضل هندی اطلاع دقیقی در دست نیست. نوشته‌اند: «چون در صغر سن با والد خود به هند رفت، به فاضل هندی مشهور شد. [۳] »
این کودک نابغه در ۸ سالگی به تدریس شرح مختصر و مطوّل تفتازانی پرداخت و در ۱۱ سالگی کتاب «منیه الحریص علی فهم شرح التخلیص» را تألیف کرد.
تحصیلات
فیلسوف معاصر، سید جلال الدین آشتیانی درباره تحصیلات فاضل، چنین می‌گوید:
«حقیر در جُنگی قدیمی در زمان گذشته، عبارتی از شخصی که در اواخر صفویه می‌زیسته است دیدم که چنین نوشته است: در مدرسه، صبیّ مُراهقی (پسر نزدیک به بلوغ) را دیدم که در بحث، علیم ماهر و واجد مقام عالی در علوم عصر (روز) بود و آثار نبوغ از ناصیه (پیشانی) او آشکار بود. از نسبش پرسیدم، گفتند: او فرزند ملاتاج و نامش بهاء الدین محمد است.» [۴]
وی در ۱۳ سالگی به اجتهاد رسید. فاضل اصفهانی در سال ۱۰۷۷ هـ.ق. (تقریباً در ۱۶ سالگی) در ردیف فضلای به نام بود. [۵]
استادان
درباره استادان فاضل هندی چیزی ننوشته‌اند. برخی از پژوهشگران معاصر بر این باورند که اولین استاد فاضل هندی، پدرش (مولی تاج الدین حسن بن شرف الدین فلاورجانی اصفهانی) بود. [۶] [۷]
فاضل درباره پدرش آورده است: «و اکثر روایاتی عن والدی العلامه تاج ارباب العمامه». [۸]
خانواده
همسر فاضل از اهالی اِجِه (اژیه) از توابع اصفهان بود. نوشته‌اند: «فاضل هندی» با علامه مجلسی اول نسبتی نیز داشته [۹] [۱۰]
و با واسطه، داماد وی بوده است. [۱۱]
تنها پسر فاضل هندی، محمد تقی همانند پدرش دانشوری فرزانه بود. محمدتقی را چنین ستوده‌اند: «خورشید آسمان فضل و دانش و قطب دایره کمال، مولی محمد تقی بن فاضل هندی با سید نصر الله مکاتبه داشته است. وی اشعاری را در فضیلت مولی محمد تقی سروده است و برای وی ارسال داشته و از پسر فاضل هندی جواب خواسته است.» [۱۲] [۱۳] [۱۴]
شاگردان
۱. شیخ احمد بن حسین حلی
۲. سید محمد علی کشمیری: وی در سال ۱۱۲۹ هـ.ق. از فاضل اجازه روایی گرفت. [۱۵]
۳. سید ناصر الدین احمد بن سید محمد بن سید روح الامین مختاری سبزواری (۱۰۸۰ ـ ۱۱۳۰ هـ.ق.): وی مورد توجه فاضل هندی بود. فاضل هندی به وی اجازه روایی داد. [۱۶] قبر او در تخت فولاد اصفهان است. [۱۷]
۴. ملا عبدالکریم بن محمد هادی طبسی: او از فاضل هندی اجازه روایی داشت. فاضل این اجازه را پشت کتاب من لایحضره الفقیه ـ که در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است ـ نوشت. [۱۸]
۵. شیخ محمد بن حاج علی بن امیر محمود جزائری تستری. [۱۹]
۶. مولی نصیری امینی: وی از فاضل اجازه نقل روایت داشت. [۲۰]
۷. میرزا عبدالله افندی
۸. میرزا بهاء الدین محمد مختاری (۱۰۸۰ ـ ۱۱۴۰ هـ.ق)
۹. علی اکبر بن محمد صالح حسنی لاریجانی: وی نسخه‌ای از کشف اللثام را به خطّ خود نوشته و اجازه استادش نیز در آن موجود است. [۲۱]
۱۰. محمد صالح کزازی قمی
۱۱. سید صدر الدین محمد حسینی قمی همدانی
۱۲. محمد تقی اصفهانی، مشهور به «ملا تقیا» اجازه‌ای از فاضل هندی برای او در سال ۱۱۱۸ هـ.ق صادر شده است. [۲۲] [۲۳]
۱۳. شیخ عبدالحسین بن عبدالرحمن بغدادی: فاضل در سال ۱۱۳۴ هـ.ق. رساله «الاحتیاطات اللازمه العمل» را بر او املا کرده است. [۲۴]
مقام علمی و مرجعیّت
وی در مقدمه «کشف اللثام» می‌گوید: «در ۱۳ سالگی از معقول و منقول فارغ التحصیل شدم.» او تألیف را قبل از بلوغ آغاز کرد و پیش از بلوغ به اجتهاد دست یافت. فاضل هندی در ۱۶ سالگی موفق شد شفای بوعلی را تلخیص کند، گرچه این نسخه سوخت و از میان رفت. فاضل در ۲۲ سالگی، بار دیگر به تلخیص شفا پرداخت. [۲۵] مرجعیت علمی فاضل هندی پس از رحلت مرحوم مجلسی (۱۱۱۰ هـ.ق) و درگذشت آقا جمال خوانساری (۱۱۲۵ هـ.ق) فراگیر شد. [۲۶]
تألیفات
در برخی از آثار فاضل هندی آمده است که وی ۸۰ تألیف درباره موضوعات مختلف علوم اسلامی نگارش کرده است. [۲۷] [۲۸]
گرایش و تبحّر وی در فقه و اصول بود. وی در زمینه‌های: عقاید، کلام، تفسیر، نحو و ... به تلخیص و شرح آثار پیشینیان پرداخت. برخی از شرح‌های وی مانند کشف اللثام چنان عمیق و مبسوط است که خود تألیفی مستقل به حساب می‌آید. از جمله کارهای تفسیری او تنظیم بخش‌های تفسیری کتاب امالی سید مرتضی است.
فاضل هندی در تلخیص برخی متون نحوی نیز کوشش بسیاری نمود.
شمار آثار او را تا ۱۵۰ کتاب و رساله نوشته‌اند. تعدادی از آثار او عبارتند از:
۱. تفسیر قرآن.
۲. التّمحیص، (در علم بلاغت).
۳. چهار آئینه: این کتاب به زبان فارسی است و فاضل آن را در اثبات خدا، اجماع امت بر امامت غیر معصوم، ملازم کفر است، تفسیر آیه ۴۰ سوره توبه و اثبات عصمت آل عبا، نوشته است. [۲۹]
۴. حاشیه بر شرح مواقف.
۵. شرح هدایه.
۶. رساله عدم وجوب نماز جمعه در زمان غیبت امام (ره).
۷. زبده در اصول دین.
۸. شرح قصیده حمیری.
۹. شرح ملخص التلخیص.
۱۰. شرح عوامل.
۱۱. شرح زبده.
۱۲. شرح عقاید النسفیه.
۱۳. کشف اللثام فی شرح قواعد الاحکام، در فقه.
۱۴. کلید بهشت.
۱۵. مناهج السویه فی شرح الروضه البهیه، چهار جلد. [۳۰] این کتاب را فاضل هندی در ۲۵ سالگی به رشته تحریر درآورده است. [۳۱]
۱۶. منیه الحریص علی فهم شرح التلخیص: این کتاب از نخستین آثار فاضل اصفهانی و موضوع آن علم بلاغت است که وی قبل از بلوغ نگارش آن را به پایان رسانده است. [۳۲] [۳۳] [۳۴]
۱۷. التنصیص علی معانی التّمحیص: این کتاب در موضوع بلاغت نوشته شده و شرح مزجی است بر رساله «التمحیص» خودش، او تلخیص المفتاح خطیب قزوینی را در آن مختصر کرده است. این رساله در سال ۱۰۷۳ هـ.ق به پایان رسید [۳۵] و در پایان کشف اللثام چاپ شده. این کتاب را فاضل هندی در ۱۲ سالگی تألیف کرد. [۳۶]
۱۸. الزهره فی مناسک الحج و العمره.
۱۹. احاله النظر فی القضاء و القدر.
۲۰. الزبده العربیه.
۲۱. شرح الدره البریعه فی علم اصول الشریعه.
۲۲. الحور البریعه فی الاصول الشریعه.
۲۳. خلاصه المنطق.
۲۴. الحاشیه علی المواقف.
۲۵. الحاشیه علی الهدایه الاثیریه للمیبدی.
۲۶. رساله فی الاحتیاط الازمه العمل.
۲۷. عون اخوان الصفا علی فهم کتاب شفاء.
۲۸. اثبات الواجب فی اثبات الواجب.
۲۹. حکمت خاقانیه.
۳۰. السؤال و الجواب.
۳۱. شرح العوامل ملامحسن قزوینی.
۳۲. فهرست کنز الفؤاد.
۳۳. اللألیء العبقریه فی شرح العینیّه الحمیریّه: این کتاب به زبان عربی و شرح ادبی مفصل و مهمی است بر قصیده عینیه سید اسماعیل حمیری.
۳۴. النجاه: فارسی و درباره اصول دین است.
۳۵. بینش، غرض آفرینش.
۳۶. کاشف اسرار الیقین من اصول الشرع المبین فی شرح معالم الدین.
۳۷. قراح الاقتراح: به زبان عربی و درباره نحو میباشد و فاضل هندی در سال ۱۰۸۱ هـ.ق. آن را نوشته است. [۳۷]
۳۸. موضح اسرار النحو.
۳۹. الرساله التهلیلیه.
۴۰. الکواکب الدری: این کتاب در موضوع تفسیر و ادبیات و به زبان عربی می‌باشدو در سال ۱۰۹۷ هـ.ق تألیف شده است. [۳۸]
۴۱. حاشیه بر کافیه ابن حاجب.
۴۲. تطهیر التطهیر عن اوهام شبه الحمیر.
۴۳. الزام العار لصاحب الغار: تفسیر آیه ۳۸ سوره توبه. [۳۹]
۴۴. حاشیه بر قرب الاسناد.
۴۵. الرسائل الکثیره.
۴۶. تحفه الصالح: پاسخ به پرسش‌های شاگردش، مولی صالح بن عبدالله کزازی قمی است. وی در سال ۱۱۲۶ هـ.ق. آن را به شاه سلطان حسین اهدا کرد. [۴۰]
۴۷. تحریم خمر.
کتابخانه
اعتباری را که فاضل هندی برای کتاب قائل بوده، قابل توجه است. او در شرایطی که فقر بر زندگی‌اش حاکم بوده، توانست نسخه‌های منحصر به فردی از آثار پیشینیان را در کتابخانه شخصی‌اش جمع کند. وی برای تألیف کتاب پرارزش کشف اللثام به نقل‌های دیگران از کتاب‌های پیشینیان، اعتماد نکرد؛ بلکه با در اختیار داشتن مصادر اصلی، مستقیماً از آنها ـ در خلق این اثر جاودان ـ استفاده کرد.
شماری از کتاب‌هایی که در کتابخانه فاضل هندی وجود داشت، عبارتند از:
الجمل و الانتصار، المزار للشهید، حاشیه علی القواعد، رساله فی جواز السفر، اللوامع و المقدادیات، الغنیه فی العلوم، الشامیات و البحریات لابن فهد حلّی، المسائل الغرویه، شرح نهج المسترشدین، شرح الارشاد لابن المصنف، اجوبه المسائل المختلفه للشیخ علی، مناهج الیقین فی اصول الدین، رساله ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواه و اسامی الرجال، مجلی مرآه المنجلی فی علم الکلام، قواعد ابن میثم، فرج بعد الشدّه للتنوخی، ترجمه تورات، الانوار البدریه، نثر اللآلی و تفسیر بلابل القلاقل. [۴۱]
وفات
فاضل هندی در روز سه شنبه بیست و پنجم رمضان سال ۱۱۳۷ هـ.ق. به سرای باقی شتافت و پیکرش در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن شد. [۴۲] [۴۳]
در کنار قبر او، قبر ملا محمد فضل معروف به فاضل نایینی قرار گرفته است که به همین سبب، مردم قبر این دو شخصیت علمی را به نام «فاضلان» می‌شناسند. [۴۴] [۴۵] [۴۶]
پانویس
۱. تاریخ حزین، ص ۶۴.
۲. ریاض‌العلما، ج ۷، ص ۳۶.
۳. تاریخ حزین، ص ۶۴.
۴. منتخب آثار الحکماء، ج ۳، ص ۵۴۴، پاورقی.
۵. ترجمه روضات الجنات، ج ۷، ص ۳۵۷.
۶. زندگینامه علامه مجلسی، ج ۲، ص ۸۲.
۷. تذکره العلماء، محمد بن سلیمان تنکابنی، ص ۱۶۹.
۸. بهجه الآمال، ص ۳۷۵.
۹. تذکره الانساب، ص ۱۰۷.
۱۰. نجوم السماء، ص ۲۱۲.
۱۱. مفاخر اسلام، ج ۸، ص ۳۲۸.
۱۲. اعیان الشیعه، ج ۴۴، ص ۱۳۵.
۱۳. اعیان الشیعه،ج ۹، ص ۱۹۷.
۱۴. اعیان الشیعه،ج ۱، ص ۱۹۷.
۱۵. تلامذه العلامه المجلسی و المجازون منه، ص ۶۳.
۱۶. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱، ص ۲۳۲، شماره ۱۲۲۰.
۱۷. اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۱۱۱.
۱۸. مقالات تاریخی، دفتر سوم، رسول جعفریان، ص ۱۳۱.
۱۹. الاجازه الکبیره، ص ۱۷۷.
۲۰. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۸، ص ۵۷.
۲۱. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۸، ص ۵۷.
۲۲. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱، ص ۲۳۲.
۲۳. الکواکب المنتشره، ص ۱۱۶.
۲۴. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۱، ص ۳۴.
۲۵. مقالات تاریخی، دفتر سوم، رسول جعفریان، ص ۱۳۳.
۲۶. دستور شهریاران، ص ۲۷۳.
۲۷. فوائد الرضویه، ص ۴۷۸.
۲۸. فهرست مجلس، ج ۴، ص ۹۸.
۲۹. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۱، ش ۱۴۸۱.
۳۰. سیری در تاریخ تخت فولاد، سید مصلح الدین مهدوی، ص ۱۶۶.
۳۱. ترجمه روضات الجنات، ج ۷، ص ۳۵۷.
۳۲. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۴، ص ۴۳۱.
۳۳. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۲۲، ص ۳۶۱.
۳۴. ترجمه روضات الجنات، ج ۷، ص ۱۱۴.
۳۵. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت الله نجفی مرعشی، ج ۳، ص ۱۷-۱۶.
۳۶. احوال و آثار بهاء الدین اصفهانی، رسول جعفریان، ص ۵۳.
۳۷. فهرست نسخه‌های خطی آیه الله نجفی مرعشی، ج ۳، ص ۱۷-۱۶.
۳۸. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله گلپایگانی، سید احمد حسینی، ج ۱، ص ۵۲.
۳۹. نسخه خطی به شماره ۸۱۷، موجود در کتابخانه مرحوم آیت الله نجفی مرعشی.
۴۰. اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۱۳۸.
۴۱. بحار الانوار، ج ۱۱۰، ص ۱۷۷ و ۱۶۵.
۴۲. ترجمه روضات الجنات، ج ۷، ص ۱۱۶.
۴۳. سیری در تاریخ تخت فولاد، ص ۱۶۶.
۴۴. سیری در تاریخ تخت فولاد، ص ۱۶۶.
۴۵. ریحانه الادب، ج ۴، ص ۲۸۵.
۴۶. تذکره القبور، ملا عبدالکریم گزی، ص ۳۹.