زندگینامه
تاریخ وقوع: وفات آیةالله «سیدمرتضی کشمیری» (1323 ق)سید مرتضی رضوی کشمیری در هشتم ربیع الاول سال ۱۲۶۸ هـ . ق در ایالت کشمیر، در خانواده ای روحانی از سلسله سادات رضوی، به دنیا آمد.
پدرش سید مهدی شاه، فرزند سید محمد، عالمی زاهد بود که در ایالت کشمیر به تبلیغ معارف اسلامی و تدریس علوم دینی، اشتغال داشت.
مادرش بانویی دانشمند و با کمال بود. وی دوشا دوش همسرش سید مهدی شاه به تبلیغ و تدریس علوم مختلف می پرداخت که در تدریس و تعلیم دانش ریاضی دارای احاطه خاص و در این زمینه شهرت فراوانی داشت. [۱]
نسب
سید مرتضی کشمیری از نوادگان امام رضا ـ علیه السلام ـ بوده که نسبش با چند واسطه درخشان به آن حضرت می رسد، [۲] از این رو به «رضوی» مشهور است.
نسبت دیگر او، «قمی» است چه این که اجدادش از مدینه به قم مهاجرت نمودند و در آن شهر ماندگار شدند. جد بزرگش سید محمد اعرج فرزند احمد ابی المکارم فرزند ابو جعفر موسی مبرقع، اولین فرزند از این خاندان بود که در سال ۲۵۴ هـ . ق به قم آمد. او در شب چهارشنبه ۲۱ ماه ربیع الاول ۲۹۶ هـ . ق در قم وفات یافت و در خانه ای که برایش خریده بودند، به خاک سپرده شد. محل دفن او هم اکنون به نام مقبره موسای مبرقع در محل چهل اختران قم معروف است. [۳]
او را «کشمیری» می گویند، چون جد هفتم وی سید ابوالحسن شاه از عالمان و فقیهان قمی بود که برای ترویج احکام دین به مشهد رضوی و از آن جا به ایالت کشمیر هندوستان هجرت کرده و در همان جا ماندگار شد و سلسله خاندان کشمیری را تأسیس کرد. قبر سید ابوالحسن رضوی قمی در محلی به نام «بلبل لنکر» یا «بلبل لانکر» واقع است که یکی از زیارت گاه های معروف کشمیر به حساب می آید. [۴]
تحصیلات
سید مرتضی رضوی کشمیری، بعد از فراگیری خواندن و نوشتن و قرائت قرآن، مقدمات علوم دینی را از همان کودکی آغاز نموده و تا نوجوانی در کشمیر ادامه داد. او نهج البلاغه، شرح هدایه ملاصدرا،ریاضیات، منطق و فلسفه را زیر نظر مدرسان، فقیهان و دانشمندن ماهر کشمیر و با کمک فهم سرشار، استعداد فراوان و حافظه قوی، به خوبی فرا گرفت. وی در سال ۱۲۸۴ هـ . ق در سن ۱۶ سالگی همراه دایی خود سید محمد کشمیری متوفای ۱۳۱۳ هـ . ق برای تکمیل یافته های خود راهی شهر های کربلا و نجف اشرف، شهر علم و فقاهت شد و در آن دو شهر نزد عالمان و فقیهان نامدار به کسب علوم عقلی و علوم نقلی پرداخت و پس از سال ها تحصیل و تحقیق و تهذیب نفس، به درجه بلند اجتهاد و کمال نایل آمده، در ردیف دانشمندان آن عصر قرار گرفت. [۵]
سید مرتضی کشمیری، در میان عالمان و فقیهان نجف و کربلا ازجایگاه علمی خاص برخوردار بود. وی علاوه بر احاطه بر زبان های فارسی، عربی و هندی در علوم حدیث، فقه، اصول، اخلاق، فلسفه، رجال و سایر علوم اسلامی داشت. به طوری که می توان گفت در همه آن دانش ها دارای تخصص و تبحر بود. آن گونه که در وصفش گفته اند؛ با هیچ کدام از فقیهان، فیلسوفان، عالمان اخلاق، روایت شناسان و دیگر دانشمندان نمی نشست. مگر آن که آن ها اعتراف می کردند که وی در همه دانش های اسلامی، دارای تخصص و احاطه کامل است. [۶]
استادان و مشایخ اجازه
سید مرتضی کشمیری، در محضر استادان فراوانی در کشمیر، کربلا و نجف، به تحصیل علوم اسلامی و کسب مراحل عالی کمال معنوی پرداخت. شرح حال نویسان نام برخی از آن استادان را به شرح ذیل ذکر کرده اند:
سید مهدی کشمیری؛ وی پدر سید مرتضی کشمیری که در کشمیر، «نهج البلاغه» و «شرح هدایه» ملا صدرا و بعضی از مقدمات علوم حوزه را به فرزندش سید مرتضی آموخت. [۷]
سید محمد کشمیری (متوفای ۱۳۱۳ هـ . ق)
محمد یوسف انصاری
محمد عبدالحلیم انصاری
مولی تفضل حسین
سید مهدی قزوینی (متوفای ۱۳۰۰ هـ . ق)
سید حسین بهبهانی (متوفای ۱۳۰۰ هـ . ق) [۸]
شیخ محمد حسین کاظمی (متوفای ۱۳۰۸ هـ . ق) [۹]
شیخ محمد تقی هروی (متوفای ۱۲۹۹ هـ . ق) [۱۰]
ملا حسین قلی همدانی درگزینی نجفی( متوفای ۱۳۱۱ هـ . ق) [۱۱]
شیخ زین العابدین مازندرانی حائری (متوفای ۱۳۰۹ هـ . ق) [۱۲]
میرزا حسین خلیلی تهرانی (متوفای ۱۳۲۶ هـ . ق) [۱۳] وی فرزند خلیل رازی تهرانی، از شاگردان بارز شیخ محسن بن خنفر عفکاوی متوفای ۱۲۷۰ ق.
میرزا محمد حسن شیرازی (متوفای ۱۳۱۲ ق.) [۱۴]
سید حسین ترک
شیخ محمد لاهیجی [۱۵]
بعضی از شرح حال نویسان، علاوه بر استادان ذکر شده، شیخ مرتضی انصاری را نیز در زمره استادان بنام وی ذکر کرده اند. [۱۶] ولی به نظر می رسد که صحیح نباشد چرا که شیخ مرتضی انصاری متوفای ۱۲۸۱ هـ . ق است و سید مرتضی کشمیری در سال ۱۲۸۴ هـ . ق. برای تحصیلات عالی علوم دینی وارد نجف اشرف شده است. [۱۷]
بنابر این وی سه سال بعد از وفات شیخ انصاری در محضر استادان نجف و کربلا به تحصیل پرداخته است از این رو نمی تواند از شاگردان شیخ انصاری باشد.
شیخ نوح قرشی نجفی (متوفای ۱۳۰۰ هـ . ق) [۱۸]
شیخ محمد حسن یاسین بن محمد علی (متوفای ۱۳۰۸ هـ . ق)
سید حسن بن سید محمد رضا بحر العلوم.
میرزا احمد هاشم فرزند میرزا زین العابدین موسوی خوانساری (متوفای ۱۳۱۸ هـ . ق)
سید اسدالله اصفهانی (متوفای ۱۲۹۰ هـ . ق) [۱۹]
تدریس
تحصیلات علمی و اخلاقی سید مرتضی کشمیری تا سال ۱۳۱۱ هـ . ق ادامه پیدا کرد و با وفات استاد اخلاق و عرفانش آیة الله ملا حسین قلی همدانی در این سال، تدریس علوم دینی را به طور رسمی آغاز و تا آخر عمر با برکتش ادامه داد. بسیاری از دانشمندان و جویندگان علوم اسلامی در درس های فقه، اصول و اخلاق وی حاضر شده، از اقیانوس دانش وی، گوهر های علم و معرفت به دست آورده، بهره های فراوان بردند. [۲۰]
جامعیت در علوم اسلامی، احاطه بر اصول و فروع در آن علوم، اطلاع از مبانی و اقوال و نیز تقوای عالی و وجود کمالات معنوی، عامل جذب شاگردان بزرگ به مکتب علمی او بود. شیخ آقا بزرگ تهرانی از دانشمندان اسلامی در این باره می گوید: من چندین سال در محضر آیة الله سید مرتضی کشمیری به تحصیل پرداختم. او را عالمی ربانی، جامع علوم فقه، اصول، حدیث، تفسیر و دیگر علوم رسمی و غیر رسمی حوزه یافتم. [۲۱]
شاگردان
سید مرتضی کشمیری، جامع علوم عقلی، علوم نقلی و دارای کمالات معنوی ویژه ای بود از این رو شاگردان فراوانی در مکتب علمی خود از قبیل فقه، اصول و اخلاق پرورش داد که هر کدام از آن ها در عصر خویش از مفاخر و بزرگان عالم اسلام به حساب آمدند. از جمله این شاگردان:
سید محمود مرعشی نجفی (متوفای ۱۳۳۸ هـ . ق)
میرزا ابراهیم تبریزی
شیخ علی قمی
شیخ محمد حسین بن محمد خلیل شیرازی
عسکری
سید علم الهدی نقوی کابلی
سید محمد موسی خلخالی
حاج آقا حسین طباطبایی قمی
میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
سید محمد حسین غزنوی
شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی
شیخ عبدالکریم حائری یزدی
شیخ آقا بزرگ تهرانی
شیخ محمد حسین غروی اصفهانی
شیخ حسین حیدر عاملی. [۲۲]
سید عبدالله ثقة الاسلام
سید ناصر حسین لکنهوی
میرزا محمود شیرازی
میرزا عنایه الله اخباری.
میرزا محمد جولانی
شیخ جواد شاه عبدالعظیمی
شیخ علی دامغانی
میرزا حسن حائری
شیخ عیسی لواسانی
شیخ عبدالغنی الحر
شیخ علی اکبر نهاوندی
سید شهاب الدین مرعشی نجفی
عبدالحسین شیرازی.
میراز عبدالباقی ملا باشی شیرازی.
شیخ محمد حسن عمرو آبادی
تألیفات
سید مرتضی کشمیری، دارای مهارت و تخصص کافی در تمام رشته های علوم اسلامی بود از این رو علاوه بر تدریس، به نگارش در آن زمینه نیز پرداخت. گرچه بیشتر آن ها در حد دست نوشته باقی ماند. به هر حال تألیفات و دست نوشته های آن دانشمند اسلامی را تحت عنوان های ذیل می توان معرفی کرد:
اعلام الاعلام فی علم الرجال
حاشیه علی القوانین
حاشیه علی ریاض المسائل سید علی طباطبایی
تعلیقه علی شرح الهدای للقاضی میبدی
حاشیه علی شرح اللمعه
تعلیقه علی تقویم المحسنین
رساله فی اعمال الهندسه
شرح علی التحریر سلطان الحکماء
شرح علی صفحه الاسطرلاب للبهایی
رساله فی البعد بین البلاد
تعلیقه علی الحاشیه للمولی غلام یحیی
تعلیقه علی الحواشی میر زاهد علی شرح التهذیب
تعلیقه علی شرح التلخیص الچغمینی
بحث فی الاسطرلاب
تعلیقه علی شرح لسلطان الحکماء
ملحق الرساله فی البعد بین البلاد
شرح عباره المنهاج للمولی الکرباسی حول القبله
تعلیقه علی رساله ابن فهد حلی
تعلیقه علی أمل الآمل للحر العاملی
شرح مبحث الزوال
رساله فی شرح روایه عبدالله بن سنان من اصحاب الصادق ـ علیه السلام ـ
تعلیقه علی رساله خلاصه الحساب للشیخ البهائی
تعلیقه علی منتخب الاتحاف للسیوطی
تعلیقه علی شرح درایه الحدیث للشهید الثانی
تسلیک النفس الی جانب القدس [۲۳]
عارفی بزرگ
سید مرتضی کشمیری نیز از زمره عرفای بزرگ عصر خویش بود که در سایه تربیت و ارشاد عارف بزرگی همچون ملا حسین قلی همدانی (متوفای ۱۳۱۱ هـ . ق) به درجات عالی عرفان رسید. این عالم ربانی در نهایت ورع و تقوا و پیوسته در جهاد نفس و ریاضت، عبادت سیر و سلوک عرفانی بود. [۲۴]
کرامات سید مرتضی کشمیری
آیت الله سید مرتضی کشمیری، در پرتو علم و عمل و تقوای فراوان و در سایه عبات و بندگی خالصانه خداوند، به مدارج عالی کمال انسانی دست یافت و در زمره اولیای خدا و صاحب کرامات فراوان شد که سراسر زندگی وی پر از آن کرامات و ظهور و تجلی فیض الهی است. اشاره به دو کرامت از این عالم ربانی و فرزانه خالی از لطف نخواهد بود.
مشکل گشا حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ
در کربلا یکی از طلاب علوم دینی، آیت الله عارف، سید مرتضی کشمیری را به حجره خود دعوت نمود و او نیز قبول کرد. آن طلبه همراه آیت الله کشمیری به سوی حجره اش راهی شد، به در حجره رسیدند. دیدند در حجره بسته است. چرا که هم حجره ای او در را قفل و کلید را با خود برده بود. آن طلبه از این واقعه بسیار ناراحت شد، از آیت الله کشمیری عذر خواهی کرد و گفت: اگر اجازه دهید قفل را بشکنم. آیت الله کشمیری فرمود: مشهور است که اگر نام مادر حضرت موسی ـ علیه السلام ـ را بر قفل و در بسته بخوانند، بدون کلید باز می شود. قطعا نام و مقام مادر ما حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ از نام و مقام مادر حضرت موسی ـ علیه السلام ـ بالاتر است. از این رو دستش را بر روی قفل در حجره گذارد و گفت: یافاطمه. که قفل فورا باز شد. [۲۵]
دعا برای مریض
مرحوم سید محمد نصیر آبادی نقل می کند: «هنگامی که آیت الله سید مرتضی کشمیری در عراق بود، یکی از دوستانم به نام نواب مولوی سید اصغر حسین، به بیماری سختی مبتلا گردید؛ به طوری که از معالجه نتیجه نگرفت.
شبی در عالم رؤیا دیدم در باغ سبز و خرمی هستم و در آن جا قصر با شکوهی وجود دارد. چون در فکر درمان سید اصغر حسین بودم، تصمیم داشتم از آن باغ بیرون آیم، ناگاه صدایی از آن باغ شنیدم که می گفت: کجا می روی؟ برای پرستاری از سید اصغر حسین می روم. او گفت: چرا به محضر سید مرتضی کشمیری نمی روی تا برای سید اصغر دعا کند؟ گفتم: او در کجاست؟ گفت: در میان همین قصر است. در عالم خواب به طرف قصر رفته و وارد قصر شدم سید مرتضی را در مصلای قصر دیدم. سلام کردم، جواب سلام مرا داد و لبخند زد. عرض کردم: برای شفای سید اصغر حسین دعا کنید. ایشان دعا کرد من از قصر بیرون آمادم. ناگاه از خواب بیدار شدم. دریافتم که اول اذان صبح است. وضو گرفتم و نماز خواندم و سپس به خانه سید اصغر حسین رفتم. دیدم آیت الله سید مرتضی کشمیری به عیادت ایشان آمده و در کنار بستر سید اصغر حسین نشسته است، ماجرای خواب خود را برای آقا نقل کردم و تقاضای دعا برای شفای سید اصغر حسین نمودم، سید مرتضی گریه کرد و فرمود: شاید شخصی دیگری را دیده ای و به من فرمود: موضوع را مخفی بدار. برای شفای سید اصغر حسین دعا کرد، به طوری که او همان روز شفای کامل پیدا کرد. [۲۶]
اقامه نماز جماعت
سید مرتضی رضوی کشمیری علاوه بر آن که یک چهره علمی بزرگ بود، به عنوان عالمی ربانی در اذهان عوام و خاص کربلا، دارای تقدس خاصی بود. از این رو از او در خواست کردند تا در کربلا به اقامه جماعت بپردازد. او نیز درخواست آنان را پذیرفته، در حرم مقدس حسینی به اقامه جماعت پرداخت که تا آخر عمر شریفش ادامه داشت. مردم کربلا، خصوصا اهل علم آن شهر، علاقه خاصی به وی داشتند و در نماز جماعت به او اقتدا می کردند. [۲۷]
از نگاه دیگران
دانشمندان علوم مختلف اسلامی و نیز شرح حال نویسان، به خاطر وجود ویژگی های علمی و معنوی در سید مرتضی کشمیری او را با صفات متعدد ستوده اند و از او به بزرگی یاد کرده اند.
شیخ آقا بزرگ تهرانی
شیخ آقا بزرگ تهرانی او را به سید مشایخ خود، علامه و با تقواترین توصیف می کند. [۲۸] و در جای دیگر از او به نام عالم ربانی، جامع علوم عقلی و علوم نقلی، در نهایت ورع و تقوا، یاد می کند. [۲۹]
صاحب عشائر کربلا
نویسنده کتاب عشائر کربلا در مورد سید مرتضی کشمیری می گوید: او فقیهی زاهد و با ورع و دارای کرامات گوناگون بود. [۳۰]
آیة الله مرعشی
آیت الله مرعشی نجفی نیز او را به جامعیت در علم و عمل و گستردگی اطلاع و آگاهی نسبت به اخبار، آگاه به مبانی فلسفی و سایر علوم اسلامی توصیف می کند. [۳۱]
صاحب گنجینه دانشمندان
نویسنده گنجینه دانشمندان می گوید: سید عالمان، آیت الله سید مرتضی رضوی فرزند سید مهدی کشمیری، عالمی فقیه، محدثی آگاه، عابدی با ورع، پارسایی با تقوا و عارفی صالح، از نوادر عصر خویش بود. به یک واسطه از آیت الله حاج آقا حسین قمی شنیدم که گفته است: من منکر بودم که آدم خوب در زمان ما پیدا شود، تا وقتی که حاج شیخ ابوالقاسم کبیر را در قم و حاج سید مرتضی کشمیری را در کربلا ملاقات کردم و یقین پیدا کردم که در این زمان هم آدم خوب پیدا می شود. [۳۲]
وفات و مدفن
آیت الله عارف سید مرتضی کشمیری بعد از سال ها تحصیل، تدریس و تهذیب نفس، در تاریخ ۱۳ شوال سال ۱۳۲۳ هـ . ق. در شهر مقدس کاظمین دار فانی را وداع گرفت و به دیار باقی شتافت. پیکر پاک او بعد از غسل و کفن و اقامه نماز بر آن، به کربلای معلی انتقال داده شد و بعد از تشییع در حجره سوم بیرون از باب زینبیه موسوم به حجره کابلیه به خاک سپرده شد. [۳۳]
پانویس
۱.مصفی المقال، ص ۴۵۷، الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲ و مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷.
۲.عشائر کربلا و اسرا، ص ۱۸۳.
۳.تربت پاکان، ج۲، ص ۱۸.
۴.اعیان الشیعه، ج۲، ص ۳۳۹ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۵.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۶.گنجینه دانشمندان، ج۶، ص ۳۸۴، معارف الرجال، ج۲، ص ۴۰۹،مصفی المقال، ص ۴۵۷ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۷.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۸.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷.
۹.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۱۰.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷.
۱۱.الاجاره الکبیره، ص ۴۳۲.
۱۲.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷.
۱۳.الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۱۴.الاجازه الکبیره، ۴۳۲.
۱۵.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷.
۱۶.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷، و تراث کربلا، ص ۱۵۰.
۱۷.الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۱۸.مستدرات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۸ و اعیان الشیعه، ج۱۰، ص ۱۲۱.
۱۹.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۸، معارف الرجالم ج۳، ص ۲۱۳ و ص ۲۷۶ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۳.
۲۰.الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۲۱.مصفی المقال، ص ۴۵۷.
۲۲.تکمله أمل الآمل، ص ۱۷۲.
۲۳.مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۷ و الذریعه، ج۲، ص ۲۳۷ و مصفی المقال، ص ۴۵۷ و الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۲۴.معارف الرجال، ج۲، ص ۴۰۹، مصفی المقال، ص ۴۵۷، الاجازه الکبیره، ص ۴۳۲.
۲۵.گنجینه دانشمندان، ج۶، ص ۳۸۴.
۲۶.ستارگان حرم، ش۱۱، ص ۴۰. به نقل از نجوم السماء، ص ۲۳۶.
۲۷.معارف الرجال، ج۲، ص ۴۱۰، الاجاره الکبیره، ص ۴۳۲ و گنجینه دانشمندان، ج۶، ص ۳۸۴.
۲۸.الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص ۲۳۷ و نقباء البشر، ج۱، ص ۴۰.
۲۹.مصفی المقال، ص ۴۵۷.
۳۰.عشائر کربلا و اسرا، ص ۱۸۴.
۳۱.الاجازه الکبیره، ص۴۳۲.
۳۲.گنجینه دانشمندان، ج۶، ص ۳۸۳ و ۳۸۴.
۳۳.اعیان الشیعه، ج۱۰، ص ۱۲۱، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص ۲۵۸، تراث کربلا، ص ۱۵۰ و الاجاره الکبیره، ص ۴۳۲.