زندگی و مبارزات
تاریخ وقوع: وفات آیةاللَّه «سيدرضا فيروزآبادي» (1344 ش)
== == == == ==
تولد و تحصیلات
سید رضا فیروزآبادی در سال ۱۲۵۳ هـ . ش در قریه فیروزآباد شهر ری به دنیا آمد . پدربزرگ وی سید عبدالکریم فرزند سید محمد ، از فضلا و اهل تقوای عصر خویش بود که از کاشان به فیروزآباد در نزدیکی شهر ری مهاجرت کرده بود . از سید عبدالکریم فرزندی به نام سید هاشم به دنیا آمد که در طی زندگی خود ، دارای پنج پسر شد . دومین فرزندش سید رضا فیروزآبادی بود .
سید رضا ، تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش شروع و پس از چندی به قصد ادامه تحصیل به تهران رفت و در مدرسه آصفیه نزدیک مسجد جامع تهران اقامت گزید و به تحصیل پرداخت . با وجود فوت پدرش و مسئوولیت اداره خانواده اش ، به علت علاقه ای که به تحصیل علم داشت ، کوشش بسیار نمود تا در فقه و اصول ، اطلاعات لازم و معلومات کافی را به دست آورد . در این مدت با زراعتی که در فیروز آباد داشت ، امرار معاش می کرد . ایام هفته ، دو شبانه روز از عصر چهارشنبه تا عصر جمعه در موطن خویش به کارهای زراعتی می پرداخت و پنج شبانه روز دیگر هفته را در تهران به سر می برد و به تحصیل و فعالیت های اجتماعی مشغول بود . (۱) وی پس از خواندن مقدمات در محضر استادان بزرگی چون "حجت الاسلام حاج شیخ مسیح طالقانی" و "آیت الله سید ریحان الله کشفی بروجردی" شروع به تحصیل سطوح فقه و اصول کرد . پس از آن راهی نجف شد و از محضر "آیت الله محمدکاظم آخوند خراسانی" ، "آیت الله سید محمدکاظم" و "آیت الله شریعت اصفهانی" استفاده کرد(۲) .
آغاز فعالیتهای سیاسی
آیت الله فیروزآبادی چون سیاست را ملازم روحانیت می دانست ، گهگاهی در مواقع فراغت از تحصیل به بحث و مطالعه در امور مملکتی می پرداخت. در جریان انقلاب مشروطه از هواخواهان مشروطه بود و به نفع مشروطه خواهان فعالیت می کرد . (۳)
آخرین جلسه مجلس دوم شورای ملی در ۲۹ ذی الحجه ۱۳۲۹ تشکیل شد و با اولتیماتوم روس ها ، عمر این مجلس به پایان رسید . پس از آن به مدت دو سال و ۱۱ ماه مجلس تعطیل بود . (۴) مجلس سوم قبل از پایان انتخابات ، در تاریخ ۱۶ محرم ۱۳۳۳ ق / ۱۴ آذر ۱۲۹۳ هـ . ش به طور رسمی با حضور فقط ۶۸ نماینده منتخب که به تهران رسیده بودند ، پس از نطق احمد شاه گشایش یافت . مجموعا ۷۹ جلسه در عمر کوتاه مجلس سوم برگزار شد و در تاریخ ۲۹ ذی الحجه ۱۳۳۳ ق / ۲۱ آبان ۱۲۹۴ هـ . ش این مجلس نیز با گسترش جنگ جهانی اول و حمایت دموکراتهای مجلس از آلمان و عثمانی و حرکت قوای روس به سوی تهران منحل شد . (۵)
انتخابات اطراف تهران ، شامل ورامین ، غار ، فشابویه ، ساوجبلاغ و حضرت عبدالعظیم در ۱۶ جمادی الاول ۱۳۳۲ هـ . ق شروع شد . در این دوره سید رضا فیروزآبادی با کسب ۶۹۱ رأی از حضرت عبدالعظیم به مجلس سوم شورای ملی راه یافت . (۶)
پس از انتخاب آیت الله فیروزآبادی به نمایندگی مجلس ، حاج معین الواعظین از حضرت عبدالعظیم به فیروزآباد شتافت و مژده نمایندگی ایشان را داد و از ایشان مژدگانی خواست . آیت الله فیروزآبادی اظهار داشت ، مژده را باید موکلین من بدهند که چنین وکیلی پیدا نموده اند ، که در هر حال حفظ حقوقشان را از وظایف حتمی خود می داند . (۷)
آیت الله فیروز آبادی در مجلس ، همیشه طرفداری و حمایت از ضعفا و مستمندان را وجهه همت خود ساخت و در نطق ها و بیانات خود در مجلس به این مسأله توجه داشت . به طور مثال در جلسه ۶۹ مجلس سوم که در ۲۱ ذیعقده ۱۳۳۳ برگزار شد ، هنگام بحث درباره کلیات طرح سردار معظم خراسانی راجع به اختصاص مبلغی برای تعمیر و نگهداری مقبره نادرشاه ، اظهار داشت :
« بنده با اصل پیشنهاد مخالفم ... البته ما باید پاس حقوق کسانی که خدمت به این مملکت کرده اند ، داشته باشیم ، اما نه به این ترتیب که مالیات نوافل(۸) را در مشهد به آن سختی از هر بیچاره که یک بار سوخت می آورد ، پنج شاهی بگیرند و آن هم به مصرف دولت برسد یا نرسد . آن وقت ده یا بیست هزار تومان آن را خرج مقبره نادر کنیم .
در صورتی که تمام ادارات ما کار نمی کنند و اگر هم کار بکنند ، چون حقوق مرتب به آنها نمی رسد ، مثل این ا ست که مسئولیت ندارند و باید مملکت به این شکل باشد و آن وقت بیست هزار تومان یا سی هزار تومان خرج مقبره نادر بکنیم . بنده به عقیده خودم این را اول خیانت به این مملکت و ملت می دانم » . (۹)
مخالفت با جمهوری خواهی رضا خان
یکی از مهمترین تلاش های روشنفکران و تجددگرایان هوادار رضا خان ، برای تغییر نظام سیاسی مشروطه به نفع رضاخان ، طرح مسأله ریاست جمهوری بود . انتخابات مجلس پنجم شورای ملی (۱۳۰۴ ۱۳۰۲ هـ . ش ) با تقلب گسترده انجام شد و رضا خان موفق شد با به کارگیری ارتش ، اکثریتی مؤثر از حزب سوسیالیست و حزب تجدد را وارد مجلس کند . جناح اکثریت هم مجدانه می کوشید تا به هر شکل ممکن مجلس را رسمیت بخشد و موضوع جمهوریت را مطرح کند و به تصویب برساند . ظاهرا همه چیز بر طبق یک برنامه حساب شده پیش می رفت و نیرویی که بتواند مانع از تحقق این طرح شود ، دیده نمی شد . اما عده ای از نمایندگان وجیه المله و حقیقی که از جریان خطرناک پشت پرده و نقشه ها و دسیسه های جمهوری خواهان کاملا آگاه بودند . به رهبری آیت الله مدرس به مخالفت با جنبش جمهوری خواهی
پرداختند . (۱۰)
سید رضا فیروزآبادی چون در آن سال ، چند نفر در جریان انتخابات نماینده ورامین در مجلس کشته شده بودند ، معتقد بود که فعلا جمهوریت به درد مردمی که برای انتخاب نماینده مجلس چند نفر را می کشند ، نمی خورد . به این دلیل در صف یاران سید حسن مدرس که قهرمان مبارزه با جمهوریت بود ، قرار گرفت و با هیچ تطمیع و تهدیدی حاضر به ترک رویه خود نشد . علاوه بر آن انجمنی هم از کلیه اصناف تهران تشکیل داد که در منزلشان اقداماتی علیه جمهوریت داشتند . (۱۱)
تبعید به کلات نادری
پس از ناکامی رضا خان در برقراری جمهوری که در پی تلاش های مدرس و یارانش صورت گرفت ، ماجرای قتل ماژور ایمبری ، کنسولیار سفارت آمریکا در تیر ماه ۱۳۰۳ ، بهانه ای به دست رضا خان داد تا با استفاده از این فضا ، به اعلام حکومت نظامی و ایجاد کانون ها و محافل خود بپردازد. (۱۲) این موضوع صرف نظر از پیامدهای خارجی آن ، به دولت رضاخان امکان داد برای تخریب چهره مخالفان خود در عرصه داخلی و بین المللی به تبلیغات گسترده ای دست زند و آنان را عناصر متحجر ، واپس گرا و مخالفان نوسازی و پیشرفت ایران معرفی کند و همه حرکت های خشونت بار اعم از ترورها و ناامنی ها را یکسره به آنان نسبت دهد . (۱۳)
حکومت نظامی به ریاست سرتیپ مرتضی خان ( یزدان پناه ) برقرار شد و به گرفتن معاریف محلاف و بازار و سیاسیون شروع کردند .(۱۴) نخست عده ای از طرفداران جدی اقلیت مجلس و مدرس را دستگیر کردند که از آن جمله عبدالحسین خرازی و سید رضا فیروآبادی بودند . (۱۵)
در شب دوم دستگیری ، آیت الله فیروزآبادی ، به کلات نادری تبعید شد و به وسیله گاری به آنجا فرستاده شد . در راه ، مأمورین مراقب ایشان ، صدمات روحی بسیاری به وی وارد می کردند . لیکن ایشان با بردباری تحمل می نمود . چون مأمورین در بعضی نقاط به زور آذوقه تهیه می کردند ، ایشان از خوردن آن خودداری می کرد و با پولی که همراه داشت و مقداری که قرض نمود ، غذا تهیه می کرد . این مسافرت تا شریف آباد در نزدیکی مشهد ادامه یافت . در آنجا مأمورین تغییر یافتند و گاری تبدیل به اسب و قاطر و الاغ شد . بین راه در اثر اصابت لگد اسب پای ایشان شکست و چون رئیس مأمورین در این قسمت ، سروان قائم مقامی ، از افراد شریف بود و به آیت الله فیروزآبادی ارادت داشت ، دستور اطراق می دهد و پس از تفحص ، شکسته بندی را از ده مجاور پیدا نموده و پای آیت الله فیروزآبادی را مداوا می کند . (۱۶)
پس از رسیدن به کلات نادری ، از محبوسین سؤال می شود که چه تقاضایی دارند . آیت الله فیروزآبادی درخواست می کند که برای نماز به او اجازه داده شود تا به همراه مأموری به مسجد برود و نمازش را در آنجا ادا کند . اهالی کلات نیز به زندان آمد و تعهد می کنند که تا زمان حضور آنها در کلات ، هر روز و شب ، غذای آنها را تأمین کنند . (۱۷)
آزادی و بازگشت به تهران
در دهه عاشورای ۱۳۰۳ ، رضا خان در تکیه میدان سپه ، روضه خوانی دایر می نمود . عده ای از اهالی فیروز آباد و حضرت عبدالعظیم ، دسته سینه زنی ترتیب داده و به آنجا مراجعه می نمایند . بعد از سینه زنی ، طاقه شالی برایشان آوردند . آنها اظهار کردند که ما برای آزادی حاج سید رضا فیروزآبادی آمده ایم . "مدیرالاسلام بروجردی" و "قائم مقام الملک" که حضور داشتند کمک کردند و تلگرافا دستور آزادی آیت الله فیروزآبادی صادر شد . پس از ۲۲ روز حبس در کلات نادری ، یک روز رئیس زندان ایشان را احضار و تلگراف را به ایشان ارائه می کند .
ایشان سؤال می کند ، برای رفقای هم محبس من نیز چنین دستوری رسیده است ؟
به ایشان می گویند ، خیر .
آیت الله فیروزآبادی می گوید : پس این تلگراف را فعلا افشا ننماید تا شاید دستور آزادی آنان هم برسد.
دو سه روز می گذرد و با این که ایشان آزاد بود و می توانست از محبس خارج شود ولی در حبس ماند ، تا این که رئیس زندان می گوید این وضع برای من ایجاد مسئولیت می کند و آیت الله فیروز آبادی مجبور شد بدون رفقای خود به مشهد برود تا در آنجا برای آزادی آنها تلاش کند . ایشان با بدرقه شایانی که از طرف اهالی کلات به عمل آمد ، عازم مشهد شد .
در مشهد با این که آقای توکلیان به دستور آقای سلامت ، محلی برای اقامت ایشان آماده کرده بود ، آیت الله آشتیانی ، رئیس وقت حوزه علمیه مشهد ، به آقای توکلیان اظهار داشت که آیت الله فیروزآبادی باید به منزل من وارد شود . آیت الله فیروزآبادی نیز برای فراهم نمودن شرایط آزادی رفقای محبوبش در کلات نادری ، ترجیح داد در منزل آیت الله آشتیانی اقامت کند . یکی دو شب بعد سرلشکر خزاعی که آن زمان عهده دار لشکر مشهد بود در منزل آیت الله آشتیانی قبول می کند که برای رهایی رفقای آیت الله فیروزآبادی اقدام نماید . پس از یک هفته ، این تلاش ها نتیجه داد و آیت الله فیروزآبادی به همراه رفقایش به تهران
بازگشت. (۱۸)
انتخاب به نمایندگی مجلس ششم شورای ملی
انتخابات مجلس شورای ملی ( دوره ششم ) که در کابینه فروغی شروع شده بود ، در زمان نخست وزیری مستوفی الممالک در ۵ تیر ماه ۱۳۰۵ خاتمه یافت . آرزوی رضا خان از زمانی که تاج بر سر گذاشت این بود که یکی از بزرگان خوشنام همچون مستوفی الممالک ، مشیرالدوله یا مؤتمن الملک را به عنوان صدراعظم خود به رخ مردم بکشد ، اما از آنان انتظار حضور در تاجگذاری و خواندن قصیده های غرا و تعظیم نمی رفت . پس ، انجام این آرزو به پس از تاجگذاری ماند . از سوی دیگر آیت الله مدرس و اقلیت همراهش که می دیدند سرانجام ، آن قزاق به کمک عوامل قرارداد ۱۹۱۹ تاج شاهی گرفت ، تدبیر را در این دیدند که با فرستادن نخست وزیری قدرتمند و صاحب نام به صحنه ، در همان شروع کار ، شاه را عادت دهند که در امور کشور چندان دخالت نکند . سرانجام مدرس و دیگران مستوفی الممالک را راضی کردند که نخست وزیری را بپذیرد . مقایسه این انتخابات ، با انتخابات مجلس مؤسسان و انتخابات دوره های هفتم تا سیزدهم که در دوران رضا شاه صورت گرفت ، نشان می دهد که حضور مستوفی تا چه اندازه مؤثر بود. با شرایطی که به وجود آمد رضاخان مجبور شد مداخله کمتری در انتخابات کند . در نتیجه از لیست آیت الله مدرس ۹ تن و از لیست دربار تنها ، سه نفر انتخاب شدند . (۱۹)
سید رضا فیروزآبادی در بین دوازده نفری که از تهران انتخاب شدند و به مجلس راه یافتند ، پس از مدرس ، مستوفی ، دکتر مصدق ، وثوق الدوله و آشتیانی قرار گرفت و با ۶۰۸۵ رأی به مجلس راه یافت . (۲۰)
آیت الله فیروزآبادی در مجلس ششم نیز عقاید خود را نسبت به مصالح مملکت و حفظ حقوق شرعی و عرفی ملت ایران و هموطنان عزیز بدون واهمه ابراز می کرد و همگام با آیت الله مدرس به مخالفت با سیاستهای فرهنگی رژیم پهلوی می پرداخت . از جمله این مخالفتها ، همراهی او با آیت الله مدرس و برخی روحانیون تهران در مخالفت با یکی از اقدامات تجددگرایانه بود .
در تاریخ ۱۷ تیر ماه ۱۳۰۵ ، " جمعیت تمدن نسوان " به بهانه ترویج معارف و بسط افکار و تهذیب اخلاق عالم نسوان و ترقی آنها ، درصدد بود تئاتری تحت عنوان " تمدن نسوان " برای عموم زنان به معرض نمایش گذارد . چنین اقداماتی در راستای ترویج بی حجابی و سست کردن اعتقادات مذهبی صورت می گرفت . مدرس در ۱۳ تیر ماه نامه ای به مستوفی الممالک نوشت که :
«ورقه منتشر شده از برای تیارت دادن نسوان به دعوت عمومی در شب ۲۸ ذی الحجه ، چون سابقه نداشته ، اوضاع هم اقتضا ندارد ، خصوص در این موقع زمامداری ، مناسب است جلوگیری شود . (۲۱)»
پس از استیضاح دولت مستوفی الممالک در ۲۹ دی ۱۳۰۵ ، آیت الله فیروزآبادی نیز به همراه آیت الله مدرس و عده ای دیگر از موافقین دولت او بود و در مجلس از او حمایت می کرد . اما سرانجام دولت مستوفی الممالک در ۶ خرداد ۱۳۰۶ استعفا داد و مورد قبول شاه واقع شد . (۲۲)
از جمله مسائلی که در مجلس ششم ، آیت الله فیروزآبادی درباره آنها موضع گیری و اظهاراتی داشت می توان به :
ـ مخالفت با نمایندگی یاسایی (نماینده سمنان ) (۲۳) ،
ـ اعتراض به عدم کشف مسببین ترور شهید مدرس (۲۴) ،
ـ پیشنهاد درباره تقلیل مستمری ورثه حاج شیخ عبدالنبی نوری و سید محمدخان نصر (۲۵) ،
ـ اعتراض به خرج بدون تأمل و ضرورت استخدام از اتباع ایرانی(۲۶) ،
ـ پیشنهاد درباره تقلیل مدت استخدام مأمور گمرک از خارج از کشور(۲۷) ،
ـ اشاره به تاریخچه بانک در ایران و ضرورت جلوگیری از حیف و میل اموال مردم(۲۸) و ... اشاره کرد .
دوره هفتم مجلس شورای ملی نیز ، آیت الله فیروزآبادی از تهران به نمایندگی انتخاب شد و در این دوره بود که حقوق نمایندگی اش را که در صندوق مجلس انباشته بود در جهت امور عام المنفعه مورد استفاده قرار داد . پسر آیت الله فیروزآبادی در این باره می گوید :
« ... تمام حقوق پدرم در دوران وکالتش ۲۴ هزار تومان بود که تصمیم گرفت آن را برای ساخت بیمارستان مصرف کند . با ۷ هزار تومان "باغ حرمت الدوله" را خرید ، که مال آقای سپهبدی ، سفیر ایران در سوئیس ، بود. تلگرافی به ایشان اطلاع داد و او هم پذیرفت . ۵۲ هزار متر مربع را با ۷ هزار تومان در سال ۱۳۰۷ خرید . البته پدرم سی سال بعد با مالک باغ دیدار کرد .
سپهبدی هر چند یکبار به خانقاه ملک نیا در شهر ری می آمد . در این خانقاه دیدار حاصل شد .
پدرم هر روز مزد کارگران را می داد و بر سر در بیمارستان نوشت :
«این مریض خانه وقف است بر فقرا و رعایا و غربا و بیچارگان ، لعنت بر کسی که تخلف نماید » .
تا پدرم زنده بود ، همه بیماران مجانی معالجه می شدند ، حتی یک سال پدرم پولی را جمع کرده بود تا به سیل زدگان خرمشهر بدهد ، وقتی آنجا رفت ، نامه ای به من و برادرم نوشت که شب ها حتما به همه بیماران سر بزنیم . اگر کسی پول خرید دارو نداشت به او کمک کنیم .
بیمارستان ۴۲ موقوفه دارد . حتی حکیم الملک ، نخست وزیر شاه هم ملکی را وقف کرده بود .(۲۹)
بیمارستان در دوم آذر ۱۳۱۳ رسما افتتاح شد و آیت الله فیروزآبادی همواره در توسعه و بهبود آن تلاش می کرد .
نمایندگی در مجلس چهاردهم شورای ملی
انتخابات مجلس چهاردهم طولانی ترین ، رقابتی ترین و بنابراین با اهمیت ترین انتخابات در ایران معاصر بود . مبارزات انتخاباتی که از خرداد ۱۳۲۲ ، شش ماه پیش از پایان مجلس سیزدهم آغاز شده بود ، در برخی حوزه ها تا روزهای نخست اردیبهشت ۱۳۲۳ یعنی سه ماه پس از گشایش مجلس چهاردهم ادامه داشت . در این انتخابات بیش از ۸۰۰ نامزد انتخاباتی بر سر ۱۳۶ کرسی رقابت می کردند . (۳۰)
سید رضا فیروز آبادی در این دوره نیز به نمایندگی از مردم تهران ، به مجلس چهاردهم شورای ملی راه یافت . این دوره آخرین نمایندگی فیروزآبادی در مجلس بود . مجلس چهاردهم در ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ به پایان رسید .
فعالیت های پس از دوران نمایندگی
آیت الله فیروزآبادی پس از دوران نمایندگی و با توجه آن که سنش از ۷۰ سالگی گذشته بود ، همچنان به فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود ادامه داد . در ۲۲ دی ماه ۱۳۲۵ در تحصن دکتر محمد مصدق و یارانش در دربار برای تأمین آزادی انتخابات مجلس پانزدهم شرکت کرد و در ۲۴ شهریور ۱۳۲۸ در اعتراض به عدم آزادی انتخابات مجلس شانزدهم ، در تحصنی که در دربار برگزار شد ، مشارکت داشت .(۳۱)
در سالگرد قیام سی تیر ۱۳۳۰ ، آیت الله فیروزآبادی ضمن صدور اعلامیه تسلیت این واقعه ، مردم را به حضور در مراسم بزرگداشت شهدای قیام ملی سی ام تیر که در روز جمعه ۲ ذیعقده در صحن حضرت عبدالعظیم (ع) برگزار می شد ، دعوت کرد . (۳۲)
در جریان انتخابات مجلس هجدهم نیز به همراه جمعی از علما و رجال کشور از جمله "علی اکبر دهخدا" ، "دکتر عبدالله معظمی" ، "اللهیارصالح" ، "دکتر محمد قریب" و ... نسبت به دخالت عمال بیگانه در انتخابات به مردم هشدار داد . (۳۳)
از فعالیت های آیت الله فیروزآبادی در سال ۱۳۳۲ ، می توان به دعوت ملت و مسئولین کشور به وحدت و پشتیبانی از دکتر محمد مصدق ، تأسیس جمعیت تأمین آزادی انتخابات پس از کودتای انگلیسی آمریکایی ۲۸ مرداد ، کوشش برای انجام انتخابات آزاد و دفاع از نهضت ملی با صدور اطلاعیه ای همراه با جمعی از رجال کشور و صدور بیانیه ای به همراه عده ای از شخصیتهای ملی ، سیاسی و اسلامی خطاب به مجلسین شورا و سنا راجع به قرارداد کنسرسیوم نفت ، اشاره کرد . (۳۴)
در سال ۱۳۳۹ ، جبهه ملی دوم با حضور آیت الله فیروزآبادی شروع به فعالیت کرد و سال بعد ، جمعیت نهضت آزادی ایران با حضور ایشان تأسیس شد . از دیگر فعالیتهای ایشان در سالهای آخر عمر ، افتتاح بنیاد فیروزآبادی در اول آذر ۱۳۴۲ بود . (۳۵)
آیت الله فیروزآبادی سرانجام پس از گذشت حدود ۹۰ سال از زندگی اش و سالها فعالیت سیاسی و اجتماعی در جهت تأمین و حفظ منافع مردم ، در ۱۴ مرداد ۱۳۴۴ هـ . ش به دیار باقی شتافت .
پژوهشگر: حسین کاوشی
پی‌نوشتها:
۱- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، به کوشش محمد ترکمان ، تهران : انتشارات کویر ، ۱۳۷۶ ، ص ۱۵-۱۳
۲- همشهری محله ( ضمیمه روزنامه همشهری ) ، ۸/۳/۸۵
۳- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۵
۴- منصوره اتحادیه ( نظام مافی ) ، احزاب سیاسی در مجلس سوم ، تهران : نشر تاریخ ایران ، ۱۳۷۱ ، ص ۳۵.
۵- همان ، ص ۱۷۱و۸۱
۶- همان ، ص ۲۰۶ و ۷۲ ؛ روزنامه رعد ، شماره ۵۹ ، ۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۳۲ ق .
۷- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۵
۸- اشاره به ماده اول طرح مذکور به شرح زیر : "دو عشر از عایدات مالیات نواقل شهر مشهد برای خریداری اراضی اطراف قبر نادرشاه و تعمیر مقبره تخصیص می‌شود ."
۹- مذاکرات مجلس سوم شورای ملی ، جلسه ۶۹ ، ۲۱ ذیعقده ۱۳۳۳ .
۱۰- حسین کاوشی ، دلایل مخالفت آیت‌الله مدرس با جمهوری خواهی رضا خان ، روزنامه اعتماد ملی . ۱۰/۸/۱۳۸۶.
۱۱- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۶ .
۱۲- عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، ج ۳ ، تهران : انتشارات زوار ، ۱۳۴۳ ، ص ۶۱۹.
۱۳- محمدتقی بهار ( ملک‌الشعرا ) ، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران : مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، ۱۳۶۳ ، ج ۲ ، ص ۱۱۶-۱۱۴.
۱۴- همان ، ص ۱۲۷.
۱۵- حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، تهران : مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، ۱۳۵۷ ، ج ۳ ، ص ۱۰۹.
۱۶- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۲۸-۲۵.
۱۷- همان ، ص ۲۸.
۱۸- همان ، ۳۰و۲۹
۱۹- مسعود بهنود ، دولت‌های ایران از اسفند ۱۲۱۹ تا بهمن ۱۳۵۷ ، تهران : سازمان انتشارات جاویدان ، ۱۳۷۰ ، ص ۹۲.
۲۰- حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، تهران : انتشارات علمی ، ۱۳۷۴ ، ج ۴ ، ص ۱۰۸.
۲۱- حمید بصیرت منش : علما و رژیم رضا شاه : نظری بر عملکرد سیاسی فرهنگی روحانیون در سالهای ۱۳۰۵-۱۳۲۰ ش ، تهران : مؤسسه چاپ و نشر عروج ، ۱۳۷۶ ، ص ۳۳۷.
۲۲- حسین مکی ، همان ، ص ۲۷۱و۲۲۲.
۲۳- مذاکرات مجلس ششم شورای ملی ، جلسه سوم ، ۲۰/۵/۱۳۰۵.
۲۴- همان ، جلسه ۲۸ ، ۱۷/۸/۱۳۰۵.
۲۵- همان .
۲۶- همان ، جلسه ۲۹ ، ۲۲/۸/۱۳۰۵.
۲۷- همان ، جلسه ۳۸ ، ۱۵/۹/۱۳۰۵.
۲۸- همان ، جلسه ۵۸ ، ۶/۱۱/۱۳۰۵.
۲۹- همشهری محله ( ضمیمه روزنامه همشهری ) ، ۸/۳/۸۵
۳۰- یرواند آبراهامیان ، ایران بین دو انقلاب : درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر ، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ولی لایی ، تهران : نشر نی ، ۱۳۷۷ ، ص ۲۲۸ .
۳۱- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۰.
۳۲- همان ، ص ۸۵.
۳۳- همان ، ص ۹۴-۹۱.
۳۴- همان ، ص ۱۰۳و۱۰
۳۵- همان ، ص ۱۰