نگاهی به ویژگی های تفسیر مجمع البیان
تاریخ وقوع: پايان تأليف تفسير «مجمع البيان» (536 ق)
در میان تفاسیر بزرگ قرآن، مجمع البیان كم نظیر است. جامعیت، استحكام و استواری مطالب آن از ویژگی های این اثر گرانبها است. تفسیری كه از دیرباز مورد توجه عالمان و قرآن پژوهان بوده و در تفاسیر بعد از خود تاثیرهای فراوانی بر جای گذاشته است. این همه بیانگر اهمیت آن است. تالیف این تفسیر به قولی در سال ۵۳۶ (فرهنگ معین، ج ،۶ ص۱۹۰۵) و به قولی دیگر در سال ۵۴۱ یا ۵۴۶ به پایان رسیده است. (قرآن پژوهی، ص ۱۸۴)، تفسیر مجمع البیان در ده مجلد است. تفسیر مذكور از چنان جامعیتی برخوردار است كه به لحاظ نظم و دسته بندی مطالب - كه متضمن همه مكاتب است - در میان دیگر تفاسیر عامه و شیعه ممتاز گردیده است. مولف این تفسیر ابوعلی فضل بن حسن ملقب به امین الاسلام طبرسی در قرن ششم از بزرگان عالمان امامیه به شمار می آمده است.طبرسی مقدمه تفسیر خود را با هفت فصل اساسی، یا به تعبیر او «فن» به پایان برده است.
می توان گفت مطالب و دانش هایی كه او در مقدمه از آن بحث می كند امروزه با عنوان علوم قرآنی شناخته شده است. از نظر وی صحیح ترین عدد آیات قرآنی به دلیل انتساب به علی (ع) عدد كوفی است. طبرسی فن اول را به این مساله اختصاص داده است و اهمیت معرفت تعداد آیات قرآن را بازگو كرده است. اسامی قاریان مشهور در جهان اسلام و راویان آنها، معانی لغوی و اصطلاحی تفسیر و تاویل و فرق آن دو، اسامی قرآن و معانی آنها، احاطه بر اعجاز و تحریف ناپذیری كتاب الهی و مبحث نسخ و روایات مربوط به آن و آداب قرائت و مستحبات آن از فنون دیگر است كه مفسر مورد بحث قرار داده است.
می توان گفت مهم ترین بحث مقدمه مجمع «فن سوم» است طبرسی در این مقدمه ضمن طرح حدیث پیامبر (ص) كه فرمود: «من فسر القرآن برایه فاصاب الحق فقد اخطا»: كسی كه با رای خود اقدام به تفسیر قرآن كند حتی اگر نظرش درست هم از كار درآید خطاست.
گفته است: اگر این حدیث از پیامبر باشد منظور از آن كسانی هستند كه براساس هوای نفس عمل كرده و شامل كسانی است كه به شواهد الفاظ عمل نمی كنند (مقدمه، ص ۸۱). آنگاه وی به آیاتی اشاره می كند كه براساس آن لزوم تدبر و استنباط معانی از آن مستفاد می شود.
مولف همچنین به روایتی از پیامبر استناد می كند كه از رهگذر آن لزوم عرضه گفتار نبوی به قرآن استفاده می شود. بدین سان می توان گفت او طرفدار روش تفسیری «اجتهادی و عقلی» است البته به آن معنا نیست كه مفسر در مقام فهم آیات، روایات را به كار نمی گیرد، بلكه او در مقابل كسانی كه تفسیر را جز با روایت صحیح نمی دانند به نحو آشكار موضع گیری می كند.
در مجموع می توان این اثر را تفسیری اجتهادی عقلی و با سبكی بیانی و ادبی دانست كه در آن از همه روش های صحیح در تفسیر آیات وحی كمك گرفته شده است.
براساس پژوهش یكی از محققان، شمار رجالی كه اقوالشان در مجمع البیان آمده است از عامه و خاصه در تمام علوم قرآنی شاید بیش از ۳۵۰ تن باشد اما بالغ بر ۱۲۰ نفر از آنان از مفسران مشهور و ارباب حدیث هستند.
آنچه در مجموع در مورد منابع تفسیری مجمع البیان می توان گفت این است كه وی به غیر از استفاده از سخنان اهل بیت (ع) در تفسیر آیات به عنوان جانشینان و وارثان حق پیامبر (ص)، از اقوال صحابیان و تابعین نیز استفاده كرده است. گفته های تفسیری مواردی وجود دارد كه از اصحاب تفسیر استفاده كرده است، اما به نام آنها تصریح نكرده است.
این تفسیر بارها در ایران، مصر، لبنان به چاپ رسیده است. در تهران و تبریز از سال های ۱۲۶۸ به بعد به صورت سنگی در دو مجلد به چاپ رسیده است، از سال های ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۵ هجری در صیدای لبنان به زیور طبع آراسته شده است. به همت سید هاشم رسولی محلاتی با تصحیح و تعلیقاتی در سال ۱۳۷۹ هجری قمری، مطابق با ۱۳۳۹ هجری شمسی نیز این تفسیر به چاپ رسیده است كه از سوی انتشارات دارالحیاء التراث العربی همان چاپ تجدید شده است.
عده ای از جمله دكتر احمد بهشتی و محمد مفتح آن را به فارسی ترجمه كرده اند و اخیرا توسط یكی از فضلا به نام علی كرمی نیز ترجمه شده است (البته ترجمه گزینشی) و حسین كریمیان، پژوهشی به زبان فارسی، در دو مجلد با عنوان طبرسی و مجمع البیان حول این تفسیر سامان داده است. پژوهش های دیگری نیز حول این تفسیر انجام شده است.
نتیجه: شاید بتوان گفت این تفسیر خوش تدوین ترین اثر قرآنی است. مفسر این اثر جاودان از جمله قرآن پژوهانی است كه از راه های مختلف لغت، نحو، قرائت و كلام به تبیین مراد خداوند پرداخته است. این تفسیر از تفسیر تبیان شیخ طوسی اثر پذیرفته، اما با خوش سلیقگی و تقسیم بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش روان تر را برای علاقه مندان فراهم ساخته است.
طبرسی خود در بیان انگیزه تالیف مجمع البیان می فرماید: عالمان شیعه تاكنون جز ذكر روایاتی پراكنده و مختصر از اهل بیت، در امر مهم تدوین و بسط معانی و اسرار قرآنی، كاری نكرده اند.»
در واقع طبرسی خواسته است تفسیری به علاقه مندان ارایه كند كه از این كاستی ها به دور باشد.
این ویژگی و نیز توجه به موضوع تناسب آیات كه ذیل نظم آیات، كه براساس آن، پیوند نهفته یا دیریاب آیات را با یكدیگر بازتاب داده است، توانسته است در دیگر مقایسه و قرآن از عامه و خاصه تاثیر سازنده ای ایجاد كند.