معرفی وَرّام بن ابی فراس و کتاب «تنبیه الخواطر و نزهة النواظر»
تاریخ وقوع: وفات «ورام بن ابی فراس حلی» (605 ق)تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، کتابی به عربی تألیف ورّام بن ابی فراس حلّی ، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم میباشد.
معرفی وَرّام بن ابی فراس
محل تولد ورّام
شیخ ابوالحسین ورام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حلّه ، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد.
تاریخ ولادت ورّام
از تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست.
نژاد ورّام
بسیاری از شرح‌حال‌نویسان او را عرب‌نژاد و از نسل مالک اشتر ، صحابی حضرت علی ، دانسته‌اند [۱] [۲] [۳] ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد ، [۴] نیاکان وی از موَالیانِ کُردِ بنی اشتر بودند که در سال ۶۶ همراه مختار ثقفی قیام کردند.
خاندان ورّام
ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند. [۵]
او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت. [۶] [۷]
وفات ورّام
وی در دوم محرّم ۶۰۵ در حلّه وفات یافت. [۸]
محل دفن ورّام
پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه‌السلام به خاک سپردند. [۹]
استادان ورّام
از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی [۱۰] [۱۱] [۱۲] و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند. [۱۳]
او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد [۱۴] و در تنبیه الخواطر [۱۵] به نام او تصریح کرده است.
روایت کنندگان از ورّام
ابوعبداللّه محمد بن جعفر مشهدی ، صاحب المزار ، از ورّام روایت کرده [۱۶] و شهیدثانی نیز به واسطه او از ورّام روایت نموده است. [۱۷] [۱۸]
آثار ورّام
از آثار ورّام، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان مسئله فی المواسعة و المضایقة نام برده‌اند. [۱۹]
ورّام در کلام علما
منتجب‌الدین رازی
شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست [۲۰] از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حلّه دیده است.
ابن طاووس
ابن طاووس در برخی آثار خود، هم‌چون الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، [۲۱] تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست.
وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته [۲۲] و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است. [۲۳]
ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل‌بیت پیامبر سخن گفته است. [۲۴]
معرفی تنبیه‌الخواطر و عناوین دیگر کتاب
عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت‌های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر، [۲۵] [۲۶] [۲۷] نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، [۲۸] [۲۹] تنبیه الخواطر، [۳۰] [۳۱] تنبیه الخاطر، [۳۲] [۳۳] نزهة الناظر [۳۴] و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر. [۳۵]
این کتاب به مجموعة ورّام نیز معروف است.
موضوع کتاب
همان‌طور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده، [۳۶] بر می‌آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است.
فصول کتاب
تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل‌بندی شده‌اند.
کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل ، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیش‌تر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.
جزء اول کتاب
جزء نخست شامل ۶۶ عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است.
عناوین جزء اول
عناوین جزء اول کتاب در چند محور کلی عبارتند از:
۱- حکمت‌ها و مواعظ
۲- آداب معاشرت
۳- ابواب متعددی در اخلاق و صفات حسنه و راه کسب آنها
۴- ابوابی در صفات رذیله و راه علاج آنها
۵- بحث حب و بغض فی الله و محاسبه نفس که از بحثهای بسیار زیبای کتاب است.
۶- آرزوهای طولانی و ابوابی در مرگ و برزخ و قیامت . [۳۷]
جزء دوم کتاب
جزء دوم کتاب هم بحثهای متفرقه را جمع کرده است. در این قسمت تنها راه اطلاع از مضمون فهرستی است که در پایان کتاب آمده است.
در این جلد عناوین فراوانی آمده، از جمله:
۱- مواعظ و وصایای پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام و انبیای گذشته
۲- خطبه‌های پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام و مناجات‌های آنان
۳- کلمات قصار
۴- صفات مؤمن
۵- مناظرات شیعیان خاص مانند حجر بن عدی با معاویه و...
۶- کلماتی از بزرگان دین و اصحاب ائمه مانند ابوذر و سلمان و مقداد و شیخ مفید و فضیل بن عیاض و... [۳۸]
نکته زیبایی که در این کتاب رعایت شده آن است که هر صفت حسنه و ضد آن که رذیله است به دنبال یکدیگر ذکر شده‌اند و راه علاج رذیله و کسب حسنه هم بیان شده است. مثلا پس از کبر ، فضیلت تواضع ذکر شده و راه علاج کبر به دنبال آن آمده است.
تأثیر کتاب غزالی
در جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می‌توان این جزء را گزیده‌ای از آن کتاب دانست.
ورّام در بسیاری موارد نوشته‌های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن‌که نامی از غزالی ببرد.
مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی هم‌چون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق ، بر شمردن صفات رذیله و شیوه‌های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی در باره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی ، فصول متعددی در باره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت.
در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است.
از دیگر مطالب این جزء خطبه‌های پیامبر و امامان و مناظره‌های شیعیان است.
روی‌کرد کلی مؤلف
به طور کلی روی‌کرد مؤلف را می‌توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان‌که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین ، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.
اشکال عمده کتاب
اشکالی از ناحیه بعضی بزرگان چون صاحب امل الآمل مطرح شده و در کتب تراجم دائما تکرار شده که: ورام در کتاب خود روایات صحیح و غیر صحیح را مخلوط کرده و کتاب او قابل اعتماد نیست.
در جواب می‌توان گفت اکثر روایات این کتاب در کتب روایی دیگر یافت می‌شود و ورام به خاطر اقتصار، سند آنها را حذف کرده یا تنها یکی دو نفر از سلسله سند را ذکر کرده است. علت فراوانی روایات مرسله و مقطوعه در این کتاب هم همین است.
البته موارد فراوانی نقل از غیر معصوم (کلمات بزرگان) در کتاب به عنوان مؤید آمده است.
اشکال کتاب، مانند بیش‌تر کتاب‌هایی که مشتمل بر مجموعه‌ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته حرّعاملی ، [۳۹] روایات غث و سمین در آن وجود دارد.
مجلسی [۴۰] نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل‌سنت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می‌کند.
گرچه به نظر آقابزرگ طهرانی [۴۱] ورّام بعمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.
مرجع بودن مجموعه ورام
در هر حال مجموعه ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده‌اند.
نسخه‌های تنبیه‌الخواطر
بنا به نوشته میرزاعبداللّه افندی اصفهانی در ریاض العلماء، [۴۲] از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است.
ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریرمفصّل کتاب بوده است. [۴۳]
نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید.
نسخه‌ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است.
ترجمه فارسی تنبیه‌الخواطر
ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در ۱۳۶۹ ش در مشهد منتشر شد.
به نوشته آقابزرگ طهرانی، [۴۴] در ۱۳۰۱ سیدصادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است.
وضعیت کتاب
مجموعه ورام توسط سید صادق توشخانکی ، از علمای قرن ۱۴ هجری به فارسی ترجمه شده است.
تحقیق کتاب در چاپ حاضر توسط شیخ علی اصغر حامد صورت گرفته و نسخه کتاب با چند نسخه خطی دیگر مقابله گردیده است.
پانویس
۱. علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۲. محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
۳. محسن امین، اعیان الشیعة، ج۴، ص۶۲۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴. مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، ج۱، ص۸۴ ـ ۱۲۱، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، ش ۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
۵. حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۶. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۷. حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۸. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۲، ص۲۸۲.
۹. حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۱۰. علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۱۱. محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
۱۲. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۳. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۴. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۵. مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج۲، ص۳۰۳، (چاپ علی اصغر حامد)، تهران (۱۳۷۶).
۱۶. محسن امین، اعیان الشیعة، ج۹، ص۲۰۲، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۱۷. محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
۱۸. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۳ـ۲۸۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۹. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۹۵.
۲۰. علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۲۱. ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ج۱، ص۱۰۳، قم ۱۴۰۹.
۲۲. ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ج۱، ص۱۰۹، نجف ۱۳۷۰/ ۱۹۵۱.
۲۳. ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
۲۴. ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
۲۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰.
۲۶. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۲.
۲۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰۶.
۲۸. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۶۶.
۲۹. زرکلی، ج۸، ص۱۱۳.
۳۰. حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۰۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
۳۱. محسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۴۴۸، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۹.
۳۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۵، ص۴.
۳۴. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۱۰۹.
۳۵. حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۵۰، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۳۶. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۳۰.
۳۷. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ورام بن ابى فراس، ج۱، ص۲۸ به بعد.
۳۸. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ورام بن ابى فراس، ج۲، ص۲ به بعد.
۳۹. محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
۴۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۹.
۴۱. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۳۱.
۴۲. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۴۳. اتان کولبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۳۸۶، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
۴۴. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۳۴.