شرحی مفید (1)
تاریخ وقوع: وفات آیةالله «شیخ آقا بزرگ تهرانی» (1348 ش)↵
محمدمحسن بن علی بن محمدرضا بن محسن بن علی اکبر بن باقر منزوی تهرانی معروف به آقابزرگ تهرانی ( ۱۲۹۳-۱۳۸۹ق/ ۱۸۷۶- ۱۹۷۰م) ، فقیه و کتاب‌شناس شیعی امامی. از او آثار متعددی به جا مانده است که مهمترین آنها الذریعة الی تصانیف الشیعة، دایره المعارفی بزرگ در معرفی کتاب‌ها و آثار شیعه، و طبقات اعلام الشیعه، دائرة المعارفی در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم قمری است.
زندگینامه
آقابزرگ در ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ ق. در تهران به دنیا آمد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جدِّ بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاد. آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و ۵ پسر و ۴ دختر از او بر جای ماند. علینقی منزوی و احمد منزوی از فرزندان اویند که در تالیف کتاب ذریعه به او کمک کردند.
تحصیلات
آقا بزرگ تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسه دانگی آغاز کرد و در مدرسه پامنار و سپس در مدرسه فخریه (مروی) ادامه داد. ادبیات عرب را نزد شیخ محمدحسین خراسانی و شیخ محمدباقر معزالدوله، منطق را نزد میرزامحمدتقی، سطوح اصول را نزد سیدعبدالکریم مدرسی، سیدمحمدتقی گرکانی و شیخ علی نور ایلکایی آموخت و اندکی ریاضیات نیز نزد میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت. همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت. وی در ۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۵ق. به قصد ادامه تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ق. در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طه نجف، سید مرتضی کشمیری، حاج میرزاحسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمد کاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی به کسب دانش پرداخت.
تصنیف الذریعه
جای خالی فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدت‌ها پیش احساس می‌شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که توسط پژوهشگران دیگر مذاهب تدوین می‌گشت، آثار بزرگان شیعه مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گرفت، و در همان سال‌ها بود که جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در تاریخ آداب‌اللغه‌العربیه، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرد. این امر، بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و ۳ تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع ادعای جرجی زیدان وظایفی برعهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سید حسن صدر واگذار شد و وی در کتاب تأسیس الشیعه الکرام لفنون الاسلام، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف الغطاء در بیان نادرستی‌ها و لغزش‌های کتاب جرجی زیدان، نگارشِ المراجعات الریحانیه را آغاز کرد و آقا بزرگ تألیف الذریعه را برعهده گرفت.
او در ۱۳۲۹ق. به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‌ترین دایره المعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی الذریعه الی تصانیف الشیعه به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامه کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در ۱۳۳۵ق. به کاظمین بازگشت. دو سال درآنجا ماند و باز به سامرا رفت. در ۱۳۵۴ق. به نجف بازگشت و به منظور چاپ الذریعه، چاپخانه‌ای به نام مطبعه السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین الذریعه را در مطبعه الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم درنتیجه مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایره‌المعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در ۶۲ کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرستهای بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.
وفات
وی پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی الحجة ۱۳۸۹ق، در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.
اجازه روایت
آقابزرگ از بسیاری از محدثین مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث یافته است:
میرزاحسین نوری
سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی
شیخ علی خاقانی
شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی
شیخ موسی کرمانشاهی
سید ابوتراب خوانساری
شیخ علی کاشف الغطاء
سید حسن صدر
شیخ محمدعلی ازهری مالکی (رئیس مدرسان مسجدالحرام)
شیخ عبدالوهاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)
شیخ ابراهیم بن احمدالاحمدی (از فقهای مدینه)
شیخ عبدالقادر طرابلسی (مدرس حرم شریف)
شیخ عبدالرحمن علیش حنفی (مدرس الازهر)
برخی بزرگانی که از آقابزرگ طهرانی اجازه روایت دارند، عبارتند از:
حاج‌آقا حسین بروجردی
سید عبدالحسین شرف الدین عاملی
شیخ عبدالحسین امینی
سید عبدالهادی شیرازی
شیخ محمد رضا آل یاسین
شیخ محمد حسن مظفر
سید هبه الدین شهرستانی
میرزا محمد علی اردوباری
سید محمد حسین طباطبائی
سید محمد صادق بحرالعلوم
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
آثار
مهمترین آثار او از این قرار است:
الذریعة الی تصانیف الشیعة، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۹۷ق/۱۹۳۸-۱۹۷۷م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.
طبقات اعلام الشیعه، شامل:
نوابغ الرواه فی رابعه امات، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م
الثقاه و العیون فی سادس القرون، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م
الضیاء اللامع فی عباقره القرن التاسع، دانشگاه تهران، ۱۳۶۲ش
احیاء الداثر فی مآثر اهل القرن العاشر، دانشگاه تهران
روضه النضره فی تراجم علماء المائه الحادیه عشره
الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، (خطی)
الکرام البرره فی القرن الثالث بعد العشره، نجف، ۱۳۷۳-۱۳۷۷ق/۱۹۵۴-۱۹۵۸م
نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، نجف، ۱۳۷۳ق
مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
هدیه الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
ضیاء المفازات فی طریق مشایخ الاجازات، (خطی)
اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث العربی)
مستدرک کشف الظنون، یا ذیل کشف الظنون، تهران، مکتبه‌الاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م
کتابخانه
آقابزرگ تهرانی، کتابخانه ای جامع داشت که دارای بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب، در تاریخ، زیست‌نامه، فهرستهای عمومی، فهرستهای خصوصی، دایرة المعارفها و... بود. در طول حیات وی، طلاب و اهل مطالعه و تحیق از این کتابخانه بهره می بردند. خود شیخ با کهولت سن و اشتغال بسیار و ضعف پیری مراجعان را راهنمایی و به آنان کمک می کرد. این کتابخانه را وی به سال ۱۳۵۴ق. تأسیس کرده بود. برای اینکه کتابخانه از پراکندگی و تلف شدن مصون ماند، آقابزرگ در سال ۱۳۷۵ق. آ ن را وقف کرد. سپس در سال ۱۳۸۰ق. در وقفنامه تجدید نظر کرد، و در وقفنامه ای که به خط خود وی نوشته شده است قید کرد که اگر برای متولیان و متصدیان، امکان نگهداشت آن منتفی شد، کتابخانه را منتقل کنند و به کتابخانه امیرالمؤمنین واگذارند.{1}
پانویس
{1} حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، قم: دلیل ما، ۱۳۸۹، صص۳۱۵-۳۱۶.شهادت آیةالله «مرتضی مطهری» (۱۳۹۹ق)