تشكيل شوراي انقلاب به فرمان «مرحوم امام خمينی» (1357ش)

بـا اوج گـيرى نهضت اسلامى در سال 1357، انديشه طرح تشكلى به نام ((شوراى انقلاب )) در ميان روحانيون معتمد امام (ره ) پديد آمد، كه در سفر شهيد مطهرى به پاريس ، اين طرح با ايشان در ميان گذارده شد. آيـه الله هـاشمى رفسنجانى در اين باره چنين نوشته است : ((... آقاى مطهرى در مراجعت از سفر پاريس ، دستور رهبر عظيم الشاءن انقلاب را مـبـنـى بـر تـشـكـيـل شـوراى انـقـلاب آوردنـد. حـضـرت امام آقايان شهيد مطهرى ، شهيد بهشتى و موسوى اردبيلى و شهيد باهنر و اين جانب هاشمى رفـسـنـجـانى را به عنوان هسته اول شوراى انقلاب تعيين و اجازه داده بودند كه افراد ديگر با اتفاق نظر اين پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابـتـدايـى تـصـميم بر اين شد كه حتى الامكان تركيب شورا از اعضاى روحانى و غير روحانى به نسبت مساوى و نزديك به هم باشد. ترتيب انتخاب اعـضـاى ديگر و تكميل شورا تا آنجا كه حافظه يارى مى كند و با استمداد از حافظه ديگران چنين بود: پيش از پيروزى انقلاب ، آقايان سيد محمود طالقانى ، سيد على خامنه اى [مقام معظم رهبرى ]، [محمد رضا] مهدوى كنى ، احمد صدر حاج سيد جوادى ، مهندس مهدى بازرگان ، دكتر يدالله سحابى ، مهندس مصطفى كتيرايى ، سرلشكر ولى الله قرنى ، سرتيپ على اصغر مسعودى ، به اتفاق آرا به عضويت انتخاب شدند. پـس از پـيـروزى انـقـلاب و تـشـكـيـل دولت مـوقـت ، آقـايـان بـازرگـانـى و سـحـابـى و كـتـيـرايـى و حـاج سـيـد جـوادى و قرنى به دولت و ارتش منتقل شدند و به جاى آنها آقايان دكتر حسين حبيبى ، مهندس عزت الله سحابى ، دكتر عباس ‍ شيبانى، ابوالحسن بنى صدر و صادق قطب زاده انتخاب گـرديـدنـد و در مـرحـله بـعد پس از شهادت استاد مطهرى ، آقايان مهندس مير حسين موسوى ، احمد جلالى و دكتر حبيب الله پيمان انتخاب شدند و آقاى مسعودى به كار اجرايى رفت ...)) نقش استاد مطهرى به عنوان رابط امام (ره ) و شوراى انقلاب ، چشمگير بود. هـاشـمـى رفـسـنجانى در اين باره چنين گفته است :((طبعا، چون امام حرفها را براى ايشان زده بودند، مرجع براى ما ايشان بودند. بيشتر نص امام را از ايشان بايست مى شنيديم ... ايشان بيشتر از ما مسائل فكرى برايشان مطرح بود تا عملى ، و در گذشته هم اين طورى بود. در شوراى انـقلاب هم اين طورى بود. خيلى مواظب بود كه خطوط انحرافى فكرى كه آن روز در جامعه ما وجود داشت و سر و صدا هم زياد داشت ، اينها در شوراى انقلاب راه پيدا نكنند.)) ترتيب خاصى كه براى گفت و گو با افراد براى عضويت در شوراى انقلاب در نظر گرفته شده بود، با مسئوليت شهيد مطهرى به انجام رسيد. بـه گفته مرحوم مهندس مهدى بازرگان : ((... روى ليستى كه انتخاب كرده بودند، آن افراد را قبلا بخواهند و با تك تك آنها صحبت كنند و بـدون ايـنـكه نام ديگران را ببرند، آمادگى آنها را براى شركت و فعاليت در اين شوراى انقلاب پرسش بكنند. مرحوم مطهرى اين كار را كه كرد. بـعـد بـه ايـشـان [امـام ] گـزارشـى داد و بـعـد ايشان هم - گمان مى كنم كه باز به وسيله خود آقاى مطهرى - به همه ما ابلاغ كردند كه اين افراد انتخاب شدند و مى توانيد كار بكنيد.)) شهيد مظلوم بهشتى در اين باره ، چنين اضهار كرده است : ((... افراد را امام تعيين مى كردند، به اين معنى كه اول امام به يك گروه 5 نفرى از روحانيت مسؤ وليت دادند كه براى شناسايى افراد لازم براى اداره آينده مملكت تلاش كنند. اين عده عبارت بودند از آيه الله مطهرى ، هاشمى رفسنجانى ، موسوى اردبيلى ، دكتر باهنر و خود بنده . بعد با آقاى مهدوى كنى صحبت كرديم و به امام اطلاع داديم و ايشان هم شركت نمودند. بدين ترتيب هسته شوراى انقلاب يك گروه شش نفرى شد شد. بعدها آيه الله طـالقـانـى و [آيه الله ] خامنه اى نيز از روحانيون اضافه شدند... بتدريج آقاى مهندس بازرگان ، دكتر سحابى و عده اى ديگر از شخصيتها را كـه امـام نـيـز قـبـلا مـى شـناختند و با آنها در پاريس ديدار داشتند - قرار بود روى آنها مطالعه كنيم و نظر نهايى مان را بدهيم - آنها را با نظر نهايى مان به امام در پاريس معرفى كرديم و امام نيز تاءييد نمودند.)) شوراى انقلاب كه بنياد آن در آذر ماه 1357، شكل گرفته بود، بزودى به عنوان اساسى ترين اركان قدرت سياسى و اجرايى امام (ره ) و يكى از نهادهاى منتسب و مورد تاءييد ايشان آغاز به كار كرد. در پيام سياسى بسيار مهم امام (ره ) در 22 دى 1357، تشكيل شوراى انقلاب اعلام شد. در قسمتى از اين پيام آمده است : به موجب حق شرعى و براساس راءى اعتماد اكثريت قاطع مردم ايران كه نسبت به اين جانب ابراز شده است ، در جهت تحقق اهداف اسلامى ملت ، شورايى بـه نـام شـوراى انـقـلاب اسلامى مركب از افراد با صلاحيت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق ، موقتا تعيين شده و شروع به كار خواهند كرد. اعضاى اين شورا در اولين فرصت مناسب معرفى خواهند شد. اين شورا موظف به انجام امور معين و مشخصى شده است ، از آن جمله ماءموريت دارد تا شرايط تاءسيس دولت انتقالى را مورد بررسى و مطالعه قرار داده و مقدمات اوليه آن را فراهم سازد. بـديـهـى اسـت كـه مـسـؤ وليـتـهـاى شـوراى انـقـلاب ، عـمـده تـريـن مـسـؤ وليـتـهـاى رهـبـرى انـقـلاب در داخـل كـشـور مـحـسـوب مـى شـد. شـورا در آغـاز، هـفـتـه اى يـك بـار و سـپـس دو بـار، بـطـور مـخـفـى در منازل افراد تشكيل جلسه مى داد. تصميمات اتخاذ شده در اين جلسات بلافاصله با امام (ره ) در ميان گذاشته مى شد و پس از كسب تكليف ، به مرحله اجرا در مى آيد. از اقدامات مهم شوراى انقلاب ، مذاكره با مقامات نظامى نيروهاى مسلح ، ديدارهاى ديپلماتيك ، ترتيب دادن مسافرت بختيار به پاريس براى ملاقات با امام (ره )، ماءموريت راه اندازى نفت و انتخاب رئيس دولت موقت بود. اسـاسـا عـلل و انـگيزه هاى بسيارى در تمايل به تشكيل شوراى انقلاب دخيل بود. آن روزها گرايش به شورا شديد بود. رهبران و مبارزان با توجه بـه تـصـورى كـه از اسـتـبـداد و حـكـومـت فـردى داشـتـنـد، مـايـل بـه تـكـرار آن تـجـربـه هـا نـبـودنـد. بـه هـمـيـن دليـل بـه طـور طـبـيـعـى بـايـد شـوراى انـقـلاب تـشـكـيـل مـى شـد. از ايـن رو شـوراى انـقـلاب بـه عـنـوان طـبـيـعـى تـريـن شـكـل مـديـريت در بدو انقلاب بطور خودجوش مطرح و پذيرفته شد و همه تصميمها از آنجا هدايت مى شد و براى بعضى كارها كميته هايى فعاليت داشت كه مهمترين آنها، كميته سوخت و كميته اعتصابات بود. فعاليتهاى شوراى انقلاب پس از پيروزى از اوليـن روزهـاى ورود امـام خـمـيـنـى (ره ) بـحـثـهـاى مـهـمـى از قـبـيـل تـشـكـيـل دولت ، تشكيل مجلس ، ايجاد مجلس مؤ سسان [خبرگان ] و تغيير قانون اساسى در اين شورا مطرح شد. در آسـتـانـه پـيروزى در اولين گام ، شورا، مهندس مهدى بازرگان را به عنوان نخست وزير دولت موقت پيشنهاد و امام (ره ) نيز طى حكومى ايشان را بـه عـنـوان رئيـس دولت مـوقت منصوب كردند. بعد از پيروزى انقلاب در 22 بهمن 1357، شوراى انقلاب و دولت موقت تحت لواى رهبرى امام (ره ) و مـشـروعـيـت حـاصـله از حـمـايـتـهاى مردمى ، زمام امور را به دست گرفتند. دومين تصميم مهم شوراى انقلاب ، تصويب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسـلامـى در سـال 1357، بـنـا بـه فـرمـان امـام (ره ) بـه حـجـه الاسـلام لاهـوتـى تشكيل شده بود و ماءموريت حفظ انقلاب و دستاوردهاى آن را در برابر حملات ضد انقلاب بر عهده داشت ، با تصويب شوراى انقلاب رسميت پيدا كرد و جزء نهادهاى اصلى انقلاب شد. شـوراى انـقـلاب ، مـلى شـدن بـانـكها سامان بخشيدن به محاكمات دادگاههاى انقلاب ، برگزارى همه پرسى در رابطه با نظام جمهورى اسلامى ، بـررسـى پـيـش نـويس قانون اساسى و انتشار آن در جرايد، تصويب قانون شوراهاى محلى ، تصويب ملى شدن صنايع بزرگ ، تصويب آيين نامه مـجلس خبرگان و برگزارى انتخابات رياست جمهورى و انتخابات مجلس شوراى اسلامى و... را انجام داد. بديهى است كه شورا، مافوق دولت بود و خـطـوط كـلى و راهـبـردى بـا تـمهيدات و تصميمات اعضاى آن اتخاذ مى گرديد. در چنين شرايط و با چنين ساختارى ، شوراى انقلاب علاوه بر حفظ مجموعه نظام و جهت دادن به جامعه ، با مشكلات بسيارى روبرو بود كه اين امر منجر به ادغام شوراى انقلاب و دولت موقت در يكديگر شد. پـيـش از تـسـخـيـر لانه جاسوسى ، حادثه مهم ديگرى روى داد، آيه الله طالقانى ، چهره محبوب مردمى و دومين رئيس شوراى انقلاب در 19 شهريور هـمان سال درگذشت و شوراى انقلاب با صدور اعلاميه اى در همين روز، "فاجعه بزرگ و دردناك فقدان جبران ناپذير رئيس شوراى انقلاب " را به امام (ره ) و ملت عزادار تسليت گفت . اين نخستين بار بود كه رسما موضوع رياست آيه الله طالقانى بر شورا مطرح مى شد. بـه دنـبـال تـسـخير لانه جاسوسى آمريكا در 13 آبان 1358، دولت بازرگان فرداى آن روز استعفاى خود را تسليم امام (ره ) كرد. شوراى انقلاب بـيـانـيه مهمى خطاب به ملت صادر كرد و يادآور شد كه مصمم است در فرصت محدودى ، برگزارى همه پرسى درباره قانون اساسى ، انتخابات مـجـلس ‍ شـوراى مـلى و ريـاست جمهورى و... را به انجام برساند. متعاقب اين بيانيه اعلام شد كه شورا تركيب تازه اى خواهد داشت . اعضاى جديد در جلسه شوراى انقلاب انتخاب شدند و به پيشنهاد آيه الله بهشتى ، ميان اعضا بدين ترتيب تقسيم كار شد: خـامـنـه اى - دفـاع و پـاسـداران ، هـاشـمـى رفـسـنجانى - وزارت كشور، باهنر - آموزش و پرورش ، مهدوى كنى - كميته و دادگسترى ، بهشتى - جهاد سازندگى ، بنى صدر - وزارت امور خارجه ، معين فر - نفت ، حبيبى - آموزش عالى ، عزت الله سحابى - برنامه و بودجه ، ارشاد ملى ، قدوسى - دادگاه انقلاب . اين افراد فعاليتهاى خود را آغاز كرده و در مدت اندكى نسبتا موفق شدند بر خلاء سياسى موجود فايق آيند. هـمـه پرسى قانون اساسى در 12 آذر 1358، و متعاقب آن انتخابات رياست جمهورى در بهمن 1358، برگزار و بنى صدر به عنوان رئيس جمهور انـتـخـاب گـرديـد. بـعـد از انـتـخـاب بـنـى صـدر، وى حـمـلات شـديـدى را عـليـه شـوراى انـقـلاب آغـاز كـرد. ايـن اخـتـلاف تـا تـشـكيل مجلس شوراى اسلامى در 7 خرداد 1359 و تحويل وظايف شوراى انقلاب به مجلس ادامه داشت . با شروع كار مجلس و شوراى نگهبان و ديگر نـهـادهـا، مـسـؤ وليـت و ضـرورت وجـودى شـوراى انـقلاب به پايان رسيد. لذا در 12 تير 1359، آيه الله بهشتى اعلام كرد: ((مسؤ وليت شوراى انـقـلاب دو هـفـته ديگر پايان مى يابد.)) سپس آخرين جلسه شورا به رياست مهندس بازرگان در پنج شنبه 26 تير 1359 برگزار شـد و جـرايـد نـوشـتـند:((به دنبال تكميل اعضا و حقوقدانهاى شوراى نگهبان و رفع موانع كار مجلس و تصويب اعتبارنامه ها، پايان كار شوراى انقلاب اعلام شد.)) دكـتـر حـسـن حـبـيـبـى سـخـنـگـوى شـوراى انـقـلاب ، در آخـريـن گـفـت و گـوى خـود درباره شوراى انقلاب ، وضعيت آن را بطور خلاصه چنين تشريح كرد: ((امـروز بـا رسـمـيـت يـافـتـن مـجـلس شـوراى اسـلامـى و كـامـل شـدن اعـضاى شوراى نگهبان قانون اساسى ، كار شوراى انقلاب كه تاكنون وظيفه قانونگذارى را بر عهده داشت ، نيز به پايان رسيد.)) آخـريـن اعـضـاى شـورا عـبـارت بـودند از: آيه الله بهشتى ، آيه الله خامنه اى ، آيه الله موسوى اردبيلى ، دكتر محمد جواد باهنر، آيه الله هاشمى رفسنجانى ، دكتر حسن حبيبى ، دكتر عباس شيبانى ، مهندس مهدى بازرگان ، مهندس ‍ عزت الله سحابى ، صادق قطب زاده ، مهندس على اكبر معين فر، ابوالحسن بنى صدر.